فصل پنجم پان ترکیسم و جمهوری اسلامی ایران مقدمه در فصول گذشته مسئله پان ترکیسم را از منظر تاریخی و آرای سیاسی مورد مطالعه قرار دادیم. بررسی جنایات، خشونت و نسل کشی های ترکها برای پاکسازی مناطق تحت کنترل خود، از یک سو و معرفی اندیشمندان طراح نظریه پا ترکیسم از سوی دیگر محوریت فصول نخست این مجموعه بوده است. سپس این جنبش را با توجه به بازی های سیاسی در واحد منطقه ای و بین المللی مورد بازخوانی قرار داده و با شناسایی بازیگران موثر در آینده پان ترکیسم، به این مسئله پرداختیم که حامیان و منتقدان این جنبش قوم¬مدارانه کدام کشورها هستند. اما تمامی این بخش ها، پان ترکیسم را از نگاهی بیرونی مورد توجه قرار داده است. به بیان دیگر هنوز خلاء مطالعه پان ترکیسم در ایران احساس می شود. بنابراین در این فصل پان ترکیسم در ایران را مورد توجه قرار خواهیم داد. در آغاز این فصل باید مروری تاریخی بر نحوه ورود اقوام ترک به سرزمین ایران داشته باشیم. زیرا تا ندانیم که این اقوام چگونه وارد این کشور شده اند، نمی توانیم نحوه تعامل میان این اقوام با ساکنان بومی ایران را مطالعه نموده و تغییرات زبانی و نژادی آنها را شناسایی کنیم. پس از بررسی تاریخچه ورود اقوام ترک زبان به ایران، باید مسئله نژادی و ادعای آنها مبنی بر اینکه اصالت نژادی و زبانی در مناطق مورد ادعای آنها با ترکها بوده است را بیازمائیم. پس از پایان مباحث مربوط به قوم ترک به صورت عام نیاز مبرمی به این داریم که فعالیت های پان ترکها در ایران را مورد بررسی قرار دهیم. مطالعه برخی جنبش ها و حرکت های سیاسی در مناطق ترک نشین شمال غرب کشور در این قسمت قرار خواهد گرفت تا پس از کنکاش در این فعالیت ها، راهبردهایی را برای مقابله با این فعالیت ها بیابیم. با این تفاسیر این فصل با تمرکز بر اقوام ترک و فعالیت های سیاسی آنها در ایران امروزی، میکوشد تا آینده ای مطلوب را در ارتباط با این مسئله طراحی نماید.   ۱٫ تاریخچه حضور ترکان در ایران درباره‌ی خاستگاهِ اقوام ترک اطلاعات بسنده‌ئی از منابع تاریخی دردست است. این منابع می‌گویند که سرزمینهای ترک‌نشین در قرنهای هفتم و هشتم میلادی در ماورای مرزهای شرقی و شمالی ایران، یعنی سرزمینهای آن‌سوی سیردریا (سیحون) و اطراف دریاچه‌ خوارزم (آرال) و بیابانهای شرقی و شمالی دریای مازندران (خزر) و سرزمینهای ماورای قفقاز بوده است، و ایرانی‌ها همه‌ آن سرزمینها را «ترکستان» می‌نامیده‌اند. در قرن اول هجری که ایران در سلطه‌ عرب¬ها بوده فقط در سرزمینهای شرق سیردریا با مرکزیت کاشغر (اکنون غرب چین)، و سرزمینِ کوچکی در شمال کوههای قفقاز از وجود دولت گزارش به دست داده شده است. بقیه‌ جماعات ترک در سرزمینهای پهناورشان در قبایل پراکنده و بیابانگرد و متنقل می‌زیسته‌اند و هیچ نظام سیاسی منسجمی نداشته‌ و دارای هیچ وطن مشخصی نبوده‌اند. لفظ «ترک» در منابع اولیه‌ عربی که از فتوحات عرب درایران سخن گفته‌اند بر قومی اطلاق شده که اکنون پشتون نامیده می‌شوند، و این اسم در ارتباط با کابل و کابلشاه زندپیل و مردم کابلستان آمده است. البته این خلط نام از یک اشتباه گزارشگران عرب آمده که «توران» و «ترکان» را شنیده و با هم اشتباه گرفته‌اند؛ زیرا پشتون‌ها که در کابلستان از حد کابل و قندهار تا پشاور و کویته‌ امروزی جاگیر بوده‌اند و دنباله‌هایشان به شهری می‌رسیده که در منابع عربی با نام «قصدار» ازآن یاد شده (و تلفظ اصلیش گم شده) را ایرانی‌ها «توران» می‌نامیده‌اند؛ و به‌نظر می‌رسد که بخشی از همان آریائی‌های موسوم به «توره‌یا» (توره+ علامت جمع) بوده باشند که در تواریخ داستانی ما ازآنها سخن رفته است. بعدها که عربها سیستان تا غزنی را گرفتند و بر سرزمین سِند نیز دست یافتند با تورانی‌های پشتون‌ آشنائی بیشتر یافته اشتباهشان را تصحیح کردند، و مردمی که در منطقه‌ی شمالغرب پاکستان امروزی ساکن بودند را به درستی توران نامیدند. در تقسیمات جغرافیائی که عربها از سرزمینهای تحت سلطه‌شان کردند، قصدار مرکز سرزمین توران بود؛ و این همان قصدار است که رابعه‌ی قصداری ازآن برخاسته است (دوشیزه‌ نامدار ادبیات عرفانی ما، بزرگ‌زاده‌ای که به جرم عاشقی به گرمابه‌اش افکندند و رگ دستش را زدند تا بمیرد؛ و او انگشتش را قلم و خونش را مرکب کرد و بر دیوارِ گرمابه سرودِ سرخِ عشق نگاشت). این توضیح را ازآن‌رو آوردم تا اشتباه ادیبان فارسی‌زبانِ خودمان را نیز بازنموده باشم که در اواخر عهد سامانی «توران» و «ترکان» را به تأثیر از منابعِ اولیه‌ عربها به‌جای هم به‌کار برده‌اند، تا جائی که فردوسی نیز دچار این درهم‌آمیزی نامها شده است؛ و ازآن‌پس تا امروز توران را به مفهوم نژاد ترک به‌کار می‌برند. منابع تاریخی به ما اطلاع می‌دهند که همراه با حمله‌ عرب به ایران و فروپاشی شاهنشاهی ساسانی نخستین خزش¬های جماعات ترک به درون سرزمینِ ایرانی‌نشینِ سغد از ماورای سیردریا (سیحون) از یک‌سو، و به درون سرزمینِ ایرانی‌نشینِ هیرکانیا (که اکنون نیمی از ترکمنستان را شامل می‌شود) از سوی دیگر رخ داد. در همین زمان ترکان ماورای قفقاز- که ارانی‌ها به‌آنها خزر می‌گفتند- تلاش¬هائی برای خزش به درون سرزمینِ ایرانی‌نشینِ اران و شروان (جمهوری آذربایجانِ کنونی) انجام دادند، و چند تلاشِ آنها توسط سپاهیان خلافتِ عربی به‌کمکِ خودِ ایرانی‌ها به عقب زده شد. به عنوان نمونه‌ای از تلاش یک خزش بزرگ به درون اران و شروان گزارشی می‌گوید که درسال ١٧٨ هجری خورشیدی یک جمع بزرگ از خزرها که رئیسشان خاقان نامیده می‌شد از گذرگاه¬های قفقاز به‌درون اران سرازیر شدند و دست به تخریب وکشتار زدند. خازم ابن خُزَیمه را هارون‌الرشید به منطقه فرستاد و او آنها را بیرون راند و دربندهای کوهستانی قفقاز را بازسازی کرد. این گزارش را می‌توان در ارتباط با تحریکات دولت بیزانس (روم شرقی) درجهت ایجادِ دردسر برای خلیفه در مرزهای شمالی کشورش بازخوانی کرد که داستانش دراز می‌شود، و می‌توان آن‌را با تلاشهای رومی‌ها برای بازپس گیری ارمنستان و بخش¬هایی از آناتولی که در اشغال عربهای مسلمان بود ارتباط داد. اما در سمتِ دیگر ایران، درپی نابسامانی‌های ناشی از فروپاشی دولت ساسانی و بی‌دفاع ماندنِ مرزهای شرقی و شمالی کشور، تا اواخر قرن نخست هجری بخش¬هایی از سرزمین¬های ایرانی‌نشین در شرق سغد تا سمرقند، و بخش بزرگی از هیرکانیا تا نزدیکی‌های گرگانِ کنونی به اشغال ترکانِ خزنده درآمده بود. در قرن¬های سوم و چهارم هجری چندین مهاجرت جماعات مسلمان‌شده‌ ترک از ماورای سیحون و اطراف دریاچه‌ خوارزم به درون سغد و خوارزم و هیرکانیا گزارش شده است، که در یک‌مورد سخن از صدهزار خرگاه است که خود را به امیر سامانی می‌فروشند و با اجازه‌ امیر سامانی در بیابان¬های سغد و خوارزم و هیرکانیا اسکان می‌یابند و فرزندانشان به‌عنوان غلام و مملوک وارد ارتش سامانی می‌شوند. پس ازآن خزش بزرگ ترکان به درون سغد در اواخر دوران سامانی صورت گرفت که به براندازی دولت سامانی توسط مهاجمان ترک و تشکیل حاکمیتِ ترک در سرزمین¬های ایرانی‌نشینِ سمرقند و بخارا انجامید. داستان¬های کهنِ ایرانی که از جنگ¬های ایرانیان و ترکان سخن می‌گویند مربوط به تلاش¬های ترکانِ ماورای سیحون و بیابان¬های شرقی دریای مازندران (خزر) به خزش به درون سغد و هیرکانیا، و بازدارندگی آنها توسط نیروهای پارتیان و سپس ساسانیان است. و این تلاش¬ها سرانجام درزمان امیرانِ سامانی کامیاب شد. با تشکیل سلطنت غزنوی که برای ادامه‌«جهاد» در هندوستان به سرباز ترک نیاز داشت، مرزهای ایران بیش ازپیش بر خزش¬های ترکان گشوده شد. هم در زمان محمود غزنوی بود که طوایف بزرگ اوغوز دریاچه‌ خوارزم را دور زده به بیایانهای غربی آمودریا (اکنون اواسطِ ترکمنستان) وارد شدند. در اواخر سلطنت محمود غزنوی یک‌دسته‌ چندهزارنفری از اوغوزها از راه استراباد و ری تا اصفهان رفتند و ازآنجا برگشته راه شمال در پیش گرفته به آذربایجان رسیدند. اما در رخدادهای بعدی از حضور اینها در آذربایجان خبری به‌دست داده نشده است، و چه بسا که آنها آذربایجان را زیرِ پا نهاده وارد آناتولی شده باشند؛ زیرا که در سرزمین¬های مسیحی‌نشین آناتولی امکان جهاد فراهم بود، و از راه جهاد می‌شد زمین و ثروت و زن و دختر حاصل کرد. (داستان جهاد ترکانِ مهاجر در آناتولی از قرن پنجم هجری تا تشکیل و تحکیمِ دولت عثمانی داستان کشتارها و کشتارها است که سرانجام به مسلمان و ترک‌زبان شدنِ بقایای بومیان آناتولی انجامید.) مشخصا و به‌طور قطع، تا پایان قرن چهارم هجری خورشیدی هیچ نشانی از وجود ترکان در آذربایجان و اران و شروان نیست. گزارش¬های بسیار زیادی از جنگ¬ها و درگیری¬ها برسر ریاست در آذربایجان در قرن¬های سوم و چهارم هجری دردست است با نام و نشان سرانِ سپاه و نیز رقیبان قدرت، ولی در هیچ‌کدام سخنی از حضور هیچ عنصر ترک به میان نیامده است. تنها موردی که از حضور ترک در اوائل قرن سوم هجری به دست داده شده که در ارتباط با قیام بابک خرم‌دین است. یعنی چون چندین لشکر را بابک در عرض چند سال درهم کوبیده بود خلیفه معتصم تصمیم گرفت که سپاه غلامان ترک خودش را همراه یک از غلامانش به نام بغا که افسر بلندپایه‌ای شده بود اعزام کند. و این نیز درجای خود خبر از آن دارد که ایرانی‌های ارتش خلیفه نمی‌خواسته‌اند بابک که ایرانی و ایرانی‌نژاد بوده و برضد عرب می‌جنگیده از میان برداشته شود، و عربهای ارتش نیز چونکه وقتی شکست می‌یافته‌اند بابک همه‌شان را می‌کشته است خلیفه به‌ناچار غلامان ترک خودش را گسیل کرده است. این تنها گزارش از حضور موقتِ ترک در آذربایجانِ پیش از عهد سلجوقی است که این نیز کوتاهمدت بوده، یعنی لشکر اعزامی بوده و در آذربایجان ماندگار نشده و به‌زودی به بغداد برگشته است. در زمان مسعود پسر محمود غزنوی خزش بزرگ طوایف اوغوز به درون بیابانهای غربی آمودریا صورت گرفت که به زودی به مرو و سرخس رسیدند، و چیزی نگذشت که خراسان را ازدست مسعود گرفته در نیشابور سلطنت سلجوقی را بنیاد نهادند، و به‌زودی سراسر ایران را گرفتند. با تشکیل امپراتوری پهناور سلجوقی که ایران و عراق و شام و نیمی از آناتولی را شامل می‌شد، خزش متوالی جماعات ترک از بیابان¬های دور به درون مرزهای ایران استمرار یافت؛ و ازآنجا که آذربایجان و اران و شروان حاصلخیزترین سرزمین¬های ایران بود جهتِ مهاجرت جماعت¬های خزنده‌ ترک بیشتر به سوی این سرزمینها بود. از همین‌راه بود که جماعت¬های انبوهی از ترکانِ مهاجر به‌طور پیوسته و مداوم به درون آناتولی سرازیر شدند؛ و همین¬ها بودند که درآینده دولت¬های موسوم به سلجوقی‌های روم را تشکیل دادند، و زمینه‌ساز تشکیل دولت اوغوزهای عثمانی شدند که قبیله‌شان در زمانی از قرن هفتم هجری به درون آناتولی رسید. بنا بر رسمی که از زمان سامانی‌ها معمول شده بود، ترکان مهاجر و نومسلمان پس ازآنکه درجائی از ایران اسکان می‌یافتند، رؤسای¬شان فرزندان¬شان را به معلمان ایرانی می‌سپردند تا زبان ایرانی را به آنها بیاموزند؛ و معمولا برروی فرزندان¬شان که در ایران به دنیا می‌آمدند اسم ایرانی می‌نهادند. ازاین‌رو ما وقتی گزارش¬های تاریخی مهاجرتهای ترکان به درون ایران را دنبال می‌کنیم، می‌بینیم که نخستین مهاجرها اسم¬های ترکی دارند و نومسلمانند، ولی فرزندانشان اسامی ایرانی دارند، و فرزندان رؤسایشان باسواد شده‌اند و به زبان فارسی سخن می‌گویند. این وضعیت در تمام دوران دوقرن سلطنت اوغوزها تا یورش مغولان برقرار بود؛ و ترکان مهاجر برای آنکه ایرانی شوند اسلام و زبان ایرانی و اسم ایرانی (نام¬های شاهنامهای یا نام¬های اسلامی) اتخاذ می‌کردند. همه‌ منابع تاریخی که درباره‌ دوران سلطنت سلجوقی‌ها تا حمله‌ مغول دردست است شاهد این مدعا است. ترکان مغول که قرن هفتم هجری خورشیدی با تهاجمِ آنها به ایران آغاز شد، در آغاز نه به قصد مهاجرت به درون ایران بلکه به قصد تاراجگری و بازگشت به دیار خودشان آمده بودند، و به همین خاطر هم از زمان حمله‌ چنگیز به ایران برای بیش از سه دهه همواره مشغول آمدن و برگشتن و تخریب و کشتار و تاراج بودند؛ و این تنها هدفی بود که برای یورشهای خود تعیین کرده بودند. با دومین یورشِ بزرگ مغولان به همراه هولاکوخان (که سومین‌دورِ خزش بزرگ ترک به درون ایران بود) ماندگاری مغولان درایران آغاز شد. ایرانی‌ها که در خلال نزدیک به چهار دهه همه‌ هستی خویش را به مغولان باخته بودند و از چندین مرکز بزرگ تمدنی‌شان جز داستان و سوگنامه نمانده بود، تنها راه نجات آنچه برایشان مانده بود را در فرمان‌بری اجباری از هولاکو و تشویقِ او به تشکیل سلطنت در ایران می‌دیدند، و به این ترتیب سلطنت ترکان مغول درایران آغاز شد که به‌زودی عراق را نیز ضمیمه‌ قلمرو خویش کرده خلافت عباسی را به بایگانی تاریخ سپرد. کارگزارانِ صلاح‌اندیش و باتدبیر ایرانی به زودی اربابانِ ناخواسته و زورکی مغول را برای تمدن‌پذیری و رهاسازی راه و رسم بیابانی آماده کردند، و چیزی نگذشت که همان رسم پذیرش اسلام و زبان و فرهنگ ایرانی توسط مغول¬هایی که برمسند پادشاهی می‌نشستند مرسوم گردید، و اباقاخان پسر هولاکوخان رسما مسلمان شده نام احمد برخود نهاد (احمد تکودار). جانشینان اینها تا پایان دوران ایلخانی فارسی‌زبان شده و با تمدن و فرهنگ ایرانی خوگیر شدند، تا جائی که یاد گرفتند که رونق‌بخش تمدن و فرهنگ و ادب ایرانی باشند. در این‌زمینه کافی است که به سیاهه‌ بلندبالای آثار سخنوران، تاریخ‌نگاران، دانشمندان، و هنرمندانِ دوران یک‌ونیم‌قرن سلطنت مغولان و ایلخانان بر ایران نظری بیفکنیم، یا دستِ کم نام¬های پرآوازه‌ بزرگانی که در این عرصه‌ها کمیت راندند را به یاد بیاوریم. چهارمین ‌دورِ خزش بزرگ طوایف ترک به همراه تیمور گورکانی آغاز شد؛ و چنانکه می‌دانیم تیمور پیش از لشکرکشی به درون ایران زبان و ادبیات ایرانی را فراگرفته بود؛ و دراین‌باره داستانها دردست است. تیموری‌ها به نوبه‌ خود چنان در تمدن و فرهنگ ایرانی حل شدند که در آینده فرهنگ و ادبیات ایران را به شبه قاره‌ هند بردند و سلطنت درازمدتِ تیموریان هندوستان را بنیاد نهادند که زبان رسمیش فارسی بود و صدها اثر ارزشمند فارسی از دورانشان دردست است، و از دربارهای¬شان که رسوم شاهان باستانی ایران درآنها معمول بود داستان¬ها درکتابهای تاریخی هندوستان که عموما به زبان فارسی است بازمانده است که بارزترینش اکبرنامه است. تنها فرد از شاهان تیموری هند که زبانش ترکی و ادبش فارسی بود بابر بود (بنیانگذارِ سلطنت تیموری هند). فرزندان او عموما فارسی‌زبان شدند، و هیچ چیزی از میراث ترکی برای تیموری‌های هند باقی نماند. همراه با تشکیل دولت صفوی یک خزش بزرگ دیگر از قبایل و طوایف ترک به درون ایران، این بار از جانب غرب و از بیابانهای آناتولی رخ داد. همین تازه‌واردانِ بیابانی بودند که هفت طایفه‌ مشهور قزلباش را تشکیل دادند. به دنبال آن، تحریکات شاه اسماعیل در کشور عثمانی و سپس خصومت و جنگهای درازمدت عثمانی و ایران آغاز شد، نیمه‌ غربی آذربایجان و سپس بخش اعظم کردستان به اشغال عثمانی‌ها درآمد، جریان تاریخ و نقش تأثیرگذارنده‌ زبان و فرهنگ ایرانی در منطقه متوقف گردید، مهاجرتهای مداوم طوایف ترک از آناتولی به درون ایران توسط قزلباشان تشویق شد، در آذربایجان و اران و شروان عنصر ترک در اکثریت قرار گرفت و چیزی نگذشت که این سرزمینِ ایرانی‌نشین تغییر ماهیت داد و زبان ترکی زبان مسلط در این منطقه از ایران شد. ما نمی‌دانیم که در دوران صفوی، به‌خصوص در دوران اشغال درازمدت آذربایجان و اران و شروان توسط عثمانی‌ها چه انبوهی از جماعات ترک به درون آذربایجان و اران و شروان خزیده باشند و بومیان آذربایجان در چه وضعیتی کشتار یا تارانده می‌شده‌اند و بازماندگانشان در چه وضعیتی خود را مجبور دیده‌اند که زبانشان را تغییر دهند تا بتوانند به زندگی ادامه بدهند. همچنانکه دیگر نمی‌توان پی برد که چه نسبت از جمعیت کنونی آذربایجانِ ترک‌زبان‌شده از بومیان تغییرزبان‌داده، و چه نسبتشان از ترکان مهاجرند. کوته‌سخن آنکه تا اوائل قرن پنجم هجری که دسته‌ای از اوغوزها وارد آذربایجان شدند هیچ عنصر ترک در آذربایجان و اران و شروان نمی‌زیسته است و جمعیت سراسر این سرزمینها را مردم بومی از نوادگان ایرانیانِ باستانی و همچنین عربهای ایرانی‌شده تشکیل می‌داده‌اند (که این دومی‌ها به همراه فتوحات اسلامی وارد آذربایجان شده ماندگار و محلی شده بودند). گویش آذری که ازگویشهای زبان ایرانی بوده، هنوز در مناطقی از آذربایجان قابل بازشناسی است، و جالب است بدانیم که با گویش لارستانی که در انتهای جنوب ایران است مشترکات بسیار دارد. (کسروی که خود آذربایجانی ترک‌زبان بوده پژوهش ارزنده‌ای درباره‌ گویش آذری انجام داده که در کتابچه‌ای با عنوان «آذری یا زبان باستان آذربایجان» انتشار یافته است.) جماعات ترک، هرچند که در ابتدای ورودشان به ایران حالت جماعات مهاجم و غارتگر را داشتند و خسارت¬های تاریخی جبران‌ناپذیری به ایران و ایرانی زدند و تخریب¬ها از شهرها و مراکز تمدنی، و کشتارها از مردم ایران کردند (که در گزارشهای تاریخی بازنموده شده است)، ولی به‌زودی ایرانی شدند، و امروزه یکی از سه‌قوم بزرگ تشکیل‌دهنده‌ ملت ایرانند، که سابقه‌ اسکان نخستین طوایفشان در ایران (اگر ترک‌زبان مانده باشند) به حدود ٩ قرن می‌رسد، و در بیش از هشت قرن از این زمان طولانی (جز دوران زندیه و پهلوی) سلطنت ازآنِ ایشان بوده است؛ و همواره در فراز و نشیب رخدادهای سیاسی و اجتماعی ایران سهیم بوده‌اند.   ۲٫ تبارمردمانآذریبرپایۀویژگیهایظاهری آنچهامروزبهوضوحمشاهدهمیکنیم،اینمسئلهاستکهدرمیاناینافراد،هیچیکازصفاتزردپوستانشمالینظیرچشمانبادامی (اپیکانتوس)،پوستزردروشن،گونههایبرجستهوغیرهکهازبارزترینمشخصاتترکانبودهاستدیدهنمیشود. مواردیکهتمامیآنهادرسایرگروههایترکتباروزردشمالینظیرقرقیز،قزاق،ازبک،وازهمهمهمترترکمنکههنوزنامریشهوتبارخودرابههمراهدارند،مشاهدهشدهاست. امادرمقابل،نهتنهاتمامویژگیهاینژادهایسفیدهمانند،چشماندرشت،پوستسفید،سردلیکوسفالوگونههایغیربرجستهدرآذریهانظارهمیشود،بلکهبسیاریازآنهاهنوزودرپیگذرازسالیانمتمادیازیورشاعراب (کهاحتمالآلودگیوآمیزشنژادیبینایرانیانآریاییواعرابمتجاوزبالابودهاست)،هنوزهمبسیاریازصفاتخاصنژادآریاییچونچشمهاوموهایروشنرادارامیباشند. ازطرفدیگربرپایۀقوانینحاکمبردانشوراثتوژنتیکمیدانیمکهکلیۀصفاتنژادزردبرسفیدغالباست. اینبدانمعناخواهدبودکهاگریکفردترکمنباظاهرمغولی،بایکفردسفیدپوستوروشنمویآریاییآمیزشنماید،فرزندحاصلهچهرهایمتمایلبهنژادزردراخواهدداشت.برایناساس،حتیاگرگروههایتجزیهطلبپانترکیستاینادعارامطرحنمایندکهدراثراختلافنژادی،ویژگیهایظاهریدچاردگرگونیشدهاست،ایندگرگونیهابایدمشمولمردمانآریاییمیشدنهترکانزردپوستچشمبادامی.بنابراینترکتباربودنمردمانآذربایجانازدیدصفاتنژادیکاملاًمردودبودهوبرعکسکلّیهمدارکوشواهد،دالبرآریاییبودناینمردمانکهنمیباشد. تبارمردمانآذربایجانبرپایۀشاخصهایژنتیکی پژوهشهاییکهدرطیاین ۶سالاخیر (ازسال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ میلادی) توسطیکتیمتحقیقاتیبهسرپرستییکدانشمندآذریایرانیبانامدکترمازیاراشرافیانبنابازدانشگاهکمبریجصورتگرفت،نشاندادکهنهتنهاکلیۀتیرههایایرانی (اعمازبلوچ،کرد،لر،پارسی،آذریوغیره) ازنظرمادریباهمخویشاوندوازیکتبارمیباشند،بلکهحتیمردمانکشورترکیهنیزترکنژادنیستند. بهعبارتدیگربرپایۀاینپژوهشهایدقیقعلمیکهبرپایۀبارزتریندستاوردهایدانشژنتیکصورتگرفتندثابتنمودندکهمردمانساکندرکشورکنونیایرانهمگیآریایینژادندواگربرخیازآنانبهزبانهایغیرآریایی،مثلترکیدرمیانمردمانآذربایجان،صحبتمیکنند،بهعلتسلطۀچندصدسالۀترکانمهاجمومتجاوزبرمنطقۀمذکوربودهاست. بنابراینزبانهرگزمعیارتعریفنژادیکگروهنیست. پژوهشهایدکتراشرافیانبنابنشاندادکهآذریهایایرانهیچگونهمشابهتخاصیازنظرمارکرهایاشاخصهایDNAمادرییاmtDNAنظیرFSTباترکانساکندرآناتولی (چنددرصدترکواقعیکشورترکیه) ویاترکانساکندراروپا (نظیرگروههاییازمردمانبلغارستانومجارستان) ندارد.بلکهبرعکسFstوسایرصفاتژنتیکیآنهاهمانندMRcaهمسانباپارسیانودیگرتیرههایایرانیمیباشد. برایاینکهکمیبهتردرککنیمکهچراتیمپژوهشیدکتربناب،DNAمادریرابهجایDNAپدریموردبررسیقرارداد،اینمسئلهاستکهدرطولتاریخ،هرگاهارتشیککشوربرسرزمینیدستمییافت،مردانفاتحبرزنانمغلوبدستدرازیمینمودهوبهاینصورت،فرزندحاصلازنظرپدری،خونبیگانهرادارامیشدهاماوراثتمادریویهمچنانحفظمیگشت. بنابرایناگرشماخطژنوممادریدرطینسلهارادنبالکنید،حتیاگردرطولتاریخیکملّتبارهابهزنانآنملتیورشبردهشدهباشد،بازهماینخطّوراثتمادریدستنخوردهبهفرزندمنتقلخواهدشد. برایناساسمشابهتDNAمادریمردمانآذریباسایرتیرههایایرانیاینمسئلهراروشنکردکهآذریهانیزهمانندسایرایرانیاندارایتباریآریاییبودهوبنابرایندرکنارآنهادرتاریخکهناینسرزمینآریاییمشترکوسهیمهستند.همچنینبایداشارهکردکهتیمبنابحتیاعلامنمودکهترکمنهایساکندرایراننیزازنظرمادریایرانیبودهوبنابراینعلّتزردپوستیبودنچهرههایآنان،آمیختگینیاکانمادریشانبامتجاوزانترکزردپوستمیباشد.اینموردنیزبهمفهوماینبودکهاگرمردمانآذری (چهآذرپادگانایرانچهجمهوریآذربایجان) وچهحتیمردمانترکیه،بهراستیترکنژادبودهاند،بایستیهمانندترکهایایرانی،دارایچهرهایزردپوستیمیشدند،اماچنیننیستوبنابراینهیچیکازآنانترکنژادنیستند. نتایجتیمپژوهشیکمبریجدرکنارمواردذکرشدهپیرامونخصوصیاتنژادی،ثابتنمودندکهکلّیۀمردمانآذرپادگانازتباریآریاییبرخورداربودهوبنابراینتمامیادعاهایجریانهایتجزیهطلبوغیرعلمیپانترکیستپیرامونهمتباربودنآذریهاباترکانپوچاست. نکتۀجالباینجاستکهحتیداعیاناینجریانهایفکری،خودترکتبارنیستند،وچهبساباانجامآزمایشهایمشابهگروهبناب (اگرخصوصیاتظاهریآناننظیرچشمهاوموهایروشن،اینمسئلهراثابتنکند) آریاییمیباشند،امابهطورپیوستهوباشورعجیبیدمازاتحادترکتبارهامیزنند!!! ازطرفدیگرپژوهشهاییکهموسسۀژنتیکعمومیفافیلوفVavilofازآکادمیعلمیروسیهانجامداد،مشخصنمودکهمردمانآذرپادگانبهدونظرتوزیعفراوانیشاخصهای ( نظیرKell -Chellano , Lewis , -E , P , Rhesus – D , – C, MN, ABO) وهمچنینبیوشیمیایی ( نظیرHP, ACP1, ESD, GLO1, 6PGD, TF, C’3, GC, PGM1) کاملاًمشابهوضعیتموجوددرپارسیان،کردها،اوستیهاوتاجیکهاهستندکهاینموردنیزبهنوبۀخودروشنگریکسانیتبارتمامیتیرههاینامبردهشدهودرنتیجهآریاییبودنآنانمیباشد. ازطرفدیگراگرهمپایهدعاویگروههایپانترکیست،بریکسانیزبانتکلمویانامهایرایجمیانمردمانترکزبانباشدونهنژادیکسان،بایدچنیناذعانکردکهکلّیهکاوشهایباستانشناسیانجامگرفتهدرمنطقۀآذرپادگان،منتجبهیافتهشدنآثارآریاییشدهاست. آثاریکهدستکمچندهزارسالازورودنخستیندستجاتترکسلجوقبهمنطقۀیادشدهکهنترند. همچنینماهنوزاسنادبیشماریداریممبنیبرآنکهتاهمینچندسدۀقبل،زبانبرخینقاطآذرپادگانهنوزپهلویبودهوعلیرغمفشارهایوارده،مردمانمتمدنآریاییآذری،همچنانزبانبااصالتخودشانراحفظنمودهبودند. ( نظیراظهاراتاولیاچلبی،پژوهشگردولتعثمانیدرسدۀهفدهممیلادیکهازرواجزبانپهلویدرمیانمردمانمراغهونخجوانیادکردهبود.) همچنینگزارشهایمتنوعومتعددمورخانکهننظیراسترابو،استخری،مقدّسی،مسعودی،ابنندیم،تبری،یعقوبیودیگرانپیرامونرواجزبانهایآریاییمثلپارسیدرمیانمردمانآذریبهدورۀخودازدیگرمدارکغیرقابلانکارپیرامونزبانشایعمیانآذریهایآریاییتباردرسدههایدورمیباشند. درکنارمواردذکرشدهمشاهدۀبسیاریازمناطقیکههنوزنامهاییباریشۀزبانپارسیدارند (همانند: گنجه،باکو،تبریزویاحتیاردبیل) همگیدالبررواجزبانپارسیدرسدههایپیشدراینمنطقهمیباشند. ویاآنکهکلّیهفرهیختگانآذرینظیرشمستبریزی،قطرانتبریزی،نظامیگنجویویاخاقانیخسروانیهمگیآثارخودراچهدردورانپیشازیورشترکانوچهدردوراناستیلایمتجاوزانزردپوستیادشدهبهزبانآریاییپارسینگاشتهاند. تمامیاینمواردنشاندهندۀوجودتباروفرهنگآریاییمیانمردمانکهنومتمدنآذریمیباشندکهبایدازآنهادرجهتدفاعازارزشهایملّیبهطورپیوستهیادکرد. (منابعوتوضیحاتتکمیلیدرکتاب «تبارشناسیانسانی» (زیرچاپ) ثبتشدهاند.)   ۳٫ فعالیت مدنی-سیاسی مدرن در آذربایجان اگرچه از همان آغازین روزهای حضور ترکها در این مناطق از قرون میانه، تلاشهای بسیاری از سوی علما و ادبای ایرانی برای تلطیف روحیات ترکها انجام شده و مشاوره های این وزرا باعث شد تا ترکهای کوچ نشین با گرایش به شهرنشینی و تشکیل دولتهای متمرکز از خشونت خود فاصله بگیرند. اما این رویدادها همواره در بستری سنتی روی داده اند. سیاست نامه ها و حمکت عملی برساخته از رویه های سیاسی آن دوران مختصات منحصر به فردی داشت که با فعالیت سیاسی در عصر حاضر همخوانی ندارد. به بیان دیگر جنس فعالیت های پان و جنبش های الحاق گرای قومی-نژادی محصول تحولات دو قرن اخیر است که مسیر تشکیل واحدهای سیاسی ملی تغییر نموده است. در همین راستا باید فعالیت های سیاسی روی داده در آذربایجان را در قرون اخیر مجددا بازخوانی کنیم تا بتوانیم به این سوال پاسخ دهیم که مردم آذربایجان دارای چه گرایش های سیاسی غالبی هستند؟ نخست باید به این نکته توجه داشت که آذربایجان ایران بواسطه قرار گرفتن در مسیر اروپا و روسیه تزاری محل تردد بسیاری از تجار، دانشمندان و حتی کارگران ایرانی بود که پای خود را از خاک ایران بیرون می گذاشتند. در نتیجه این جابجایی های مداوم جمعیتی سبب شد تا بسیاری از مولفه های عینی و ذهنی یک جامعه مدرن و پیشرفته از مسیر تبریز وارد ایران گردد. به طوریکه در بررسی “اولین ها” در تاریخ آذربایجان می بینیم که نخستین سینما، مدرسه، کتاب درسی، چاپخانه، شهرداری، کتابخانه دولتی، اسکناس، تلفن، شهربانی و ضرب ماشینی سکه در تبریز رخ داده است. البته این فهرست را می توان بسیار بیشتر نیز ادامه داد. اما نکته مهمی که در این فهرست به چشم می خورد این است که تمامی این ابداعات و ورود این فناوری ها بیش از آنکه برای نیل به اهداف و منافع قومی باشد، محوریتی ملی¬گرایانه داشته است. امنیت و سیستم اداری شهری و یا نهادهای آموزشی و فرهنگی ابداع شده در تبریز همگی به زودی در سراسر کشور گسترش یافته و هرگز در انحصار یک زبان و قومیت خاص قرار نگرفت. در نتیجه می توان فرهنگ وطن پرستانه و رویکرد ملی را در نزد اکثر روشنفکران، مخترعان و سیاستمداران اهل آذربایجان شناسایی نمود. اما برخی این انتقاد را مطرح می کنند که این وقایع همگی در سطوح خرد و میانی جامعه رخ داده است. برای پاسخ به این اتهام نیز باید گذاری داشته باشیم که رویدادهای سیاسی برجسته در آذربایجان در دو قرن اخیر؛ که این موارد عبارت خواهند بود از انقلاب مشروطه، انقلاب اسلامی و جنبش خودمختار آذربایجان. • آذربایجان در انقلاب مشروطه در آن سالها که ظلم و جور و از هم گسیختگی جامعه ایرانی را فرا گرفته بود، مردم تبریز براساس رسالت ملی و مذهبی خود ضد استبداد مبارزه¬ای را آغاز کرد که در آن مفاهیم ملی و حتی فراملی چون آزادی خواهی، عدالت طلبی، ستم سوزی، دیکتاتور ستیزی حرف اول و آخر مبارزان بود. علما و مبارزان تبریز و علمای نجف به شاه تلگرام زدند و سرانجام اقدامات آنان موثر افتاد و شاه که از هر طرف خطر را احساس می کرد در پاسخ ، اطمینان به معاودت علمای بست نشین داد و طولی نکشید که روز ۱۴ مرداد ۱۲۸۵شمسی فرمان مشروطه را صادر کرد.به این ترتیب پس از یک سال و نیم تلاش، مبارزه و تحمل سختی های فراوان، جنبش و نهضت ملی مشروطه خواهی ایران به ثمر رسید و ایران مشروطه شد. نهضت مشروطه¬ای که به گواه تاریخ ریشه آن در تبریز رشد کرد و به سایر نقاط کشور گسترش یافت، نه تنها طیف روشن فکر بلکه دهقانان، پیشه وران، کارگران، بازرگانان، تجار، روزنامه نگاران و طبقه میانی و متوسط جامعه را نیز پشت سر داشت.هنگامی که محمدعلی شاه گام¬های جدی و سرکوب گرانه برای از میان برداشتن انقلاب مشروطیت برداشت و با حمایت دولت¬های خارجی همچون روس مجلس را به توپبست و بسیاری از مشروطهخواهان را بهدار آویخت، این تبریز بود که سخت¬ترینمقاومت¬ها در برابر استبداد شاهی را از خود نشان داد. زمانی که یاس و ناامیدی مشروطه خواهان را فرا گرفته بود، شخصیت¬های مبارزو برجسته¬ای همچون ستارخان “سردار ملی” و باقرخان “سالار ملی” با شجاعتیمثال زدنی رهبری جنبش مردمی مشروطه را در دست گرفته و باعث فرار محمدعلیشاه از کشور شدند.بدون تردید آنچه که در تاریخ معاصر ایران به عنوان قوای سه گانه، خانه ملت، حق مشارکت، آزادی بیان و عقیده، قلم و آزادی احزاب مطرح شده و می¬شوددستاورد بزرگ نهضت مشروطیت است که با رشادت ها و دلاوری های مردم تبریز و آذربایجان به دست آمد. تبریز در طول تاریخ همواره مهد تجدد و نوخواهی بوده و گنجینه¬ای از حماسه¬ها را در خود دارد و به ویژه در تاریخ معاصر ایران این شهر در صف نخست مبارزات ملت ایران قرار داشته و همیشه مقابل ستمگران و متجاوزان با چنگ و دندان ایستاده است. در جنبش مشروطیت نیز به واقع تبریز منجی انقلابی شد که در آستانه شکست قرار گرفته بود.انقلاب مشروطه با دوراندیشی رهبران و هوشیاری و از جان گذشتگی مردمان خطه آذربایجان و تبریز نه تنها به سر منزل مقصود رسید بلکه حکومت قاجار را از تخت سلطنت پایین کشید. اعتبار مبارزات مردم تبریز زمانی ارزش فزون تری به خود می¬گیرد که بهاوضاع و احوال دوران آستانه نهضت مشروطه و نظام سلطنتی که برپایه استبداد فردی استوار بود، توجه شود.در آن دوران همه قدرت دولتی اعم از قانون¬گذاری و اجرایی در دست شخص شاه متمرکز بود و وی صاحب اختیار بی¬چون و چرای مردم بود و توان سیاسی واقتصادی فراوانی داشت. در تحلیل موقعیت و نقش تبریز در پیدایش نهضت مشروطیت باید به کانون نوگرایی این شهر کهن به دلیل نزدیکی به اروپا، دولت عثمانی و روسیه توجه عمیقی شود.پذیرش تحولات جدید فرهنگی، صنعتی، اجتماعی و سیاسی مردم تبریز با دنیای جدید به آنها این امکان را فراهم ساخت تا در نهضت مشروطه نیز پیش قدم و البته ثابت قدم شوند. نزدیکی به روسیه و تبعات انقلاب ۱۹۰۵ آن کشور، افکار انقلابیدر تبریز را بیش از دیگر نقاط ایران حتی تهران، رونق و رواج داده بود به طوری که روزنامهنگاران این شهر چون حسین خان عدالت مدیر روزنامه ” عدالت” و “الحدید” و محمد علی خان تربیت مدیر مجله ” گنجینه فنون” در انجمن های سری نقش عمده داشتند. به گواه منابع موجود تبریز بزرگترین مرکز انتشار روزنامههای ملی در دوره مشروطیت بود و تهران در ردیف دوم قرار داشت.از سوی دیگر پیش از شروع انقلاب مشروطه مردم تبریز در نهضت تنباکو نیزنام خود را به عنوان خاستگاه نخستین خیزش ضد استعماری در ایران در تاریخ به ثبت رسانده بود. درآن زمان و برای نخستین بار تبریزی های مقیم استانبول که روزنامه اختر را منتشر می¬کردند، امتیازنامه توتون و تنباکو را افشا و مضرات آن را به ملت ایران روشن کرده بود. پس از آن تبریز نخستین شهری بود که علیه آن امتیازنامه به یک خیزش قهرآمیز دست زد و ابتکار عمل را در دست گرفت تا استبداد و استعمار چنان غافل گیر شود که راهی جز پذیرفتن خواستهای ملت نیابد.این قیام بدون تردید یکی از عوامل و انگیزه¬های مهم و تاثیرگذار انقلابمشروطه و استقرار نظام پارلمانی در ایران بود.علاوه بر مسایل فوق، در دوره مشروطه و پیش از آن توجه به صنعت و استفادهاز تکنولوژی غرب، هم¬زمان در تبریز مورد استفاده قرار می¬گرفت که این امر در انتقال تجربیات و اندیشههای مختلف موثر بود. در این راستا تبریز نخستین شهر ایران بود که در سال ۱۲۸۰ شمسی و پنج سال پیش از به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت به علت موقعیت مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود که در آن روزگار مرکز ثقل ایران بود، صاحب تلفن شد.فعالیت نخستین کانون و مرکز ایجاد ضرابخانه ماشینی و انتشار اسکناس ایرانبه سال ۱۲۹۶ هجری قمری و ۲۸ سال پیش از مشروطه، تاسیس نخستین قرائت خانه ایران در سال ۱۳۱۲ هجری قمری و ۱۲ سال قبل از انقلاب مشروطه و رونق صنعتچاپ در تبریز که سابقه آن به بیش از ۸۰ سال پیش از مشروطه بر می¬گشت، همگیاز جمله عواملی است که تبریز را در نهضت مشروطیت به گهواره و مهد این جریان مردمی تبدیل کرد. به علت ارتباطات گسترده و متقابل تجار، بازرگانان، روشنفکران و روزنامهنگاران تبریزی با ممالک عثمانی، قفقاز، روسیه و اروپا، نخستین مهمانخانهبه سبک جدید به سال ۱۳۲۱ هجری قمری و چهار سال پیش از صدور فرمان مشروطیت در تبریز بنا نهاده شد. نکته قابل توجه در راهاندازی مهمانخانه مزبور احداث قرائت خانه در جوارآن بود که روزنامه انجمن نوشته است:”در مهمانخانه برای مسلمین قرائت خانه دایر شده، جراید قفقاز و ایران موجود است. برای عمومی که قرائت خانه است قیمت چای تخفیف داده می¬شود.” این امر نشاندهنده درک، فهم و شعور بالای تبریزیان در اهمیت دادن به نقش مطالعه و ارتباطات اطلاعاتی با جهان خارج از کشور برای توسعه و پیشرفت ایران بوده است. بدین ترتیب در آستانه نهضت مشروطه، تبریز به لحاظ موقعیت خاص فرهنگی، اقتصادی، تجاری، اجتماعی، جغرافیایی واستراتژیکی تمامی تفکرات و تئوری¬های ذهنی و عینی انقلاب را در خود پرورده بود.در حقیقت مبانی فکری و ایدئولوژیکی نهضت مشروطه از طریق وضعیت اجتماعی تبریز و فعالیت¬های روشن فکران و عالمان و بازاریان فهیم این منطقه به دیگر نقاط کشور تعمیم داده شد. قانون خواهی، آزادی دوستی، تجدد و روشنگری از جمله خصلت¬های برجسته مردم آذربایجان در طول تاریخ بوده است که قافلهسالاری و پیش گامی در مبارزات، مقابله با استبداد و استعمار و دفاع از استقلال و تمامیت ارضی نشان از این خصیصهها دارد. سید جمالالدین واعظ اصفهانی بعد از مسافرتی که پیش از انقلاب مشروطه بهتبریز داشت، مردم این خطه را چنین معرفی می¬کند:” از سی کرور جمعیت ایران فقط ۵۰ هزار نفر درک و فهم انقلابی دارند, غیراز تبریزی¬ها که به تمامی انقلاب را فهمیده¬اند واگر برای رهانیدن ملت ایراناز ظلم و ستم دربار قاجار وجود داشته باشد، اولی امام عصر و دومی مردمتبریز است.می¬توان نتیجه گرفت که مشکلاتی اعم از قدرت خودکامه سلطنت، ناامنی، فقر و نابرابری توام با افزایش سطح آگاهی مردم به ویژه اهالی آذربایجان زمینه برای ایجاد تحول عظیم و تاریخی که نخستین گام آن تشکیل جامعه مدنی در انقلاب مشروطیت بود، را فراهم ساخت. بدون تردید در تاریخ معاصر این انقلاب مشروطیت بود که مردم ایران را به حرکت درآورد و رهنمون آنها در سده ۲۰ شد که در این راه تبریز و مردم همیشه آگاه و فهیم آن نقشی بیبدیل و حساسی را داشتهاند.تبریز نقش تاثیرگذار و تعیینکننده خود در بسترسازی، تداوم و به مقصد رساندن نهضت مشروطیت را به نهایت مطلوب ایفا کرد و نام خود را همچون دیگر عرصه¬های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و اقتصادی در تاریخ ایران و بلکه جهان به ثبت رساند. میرزا محمدخان قزوینی در خاطرات خود می¬نویسد:” آن موقع در اروپا بودم، مردم به صف می¬ایستادند تا روزنامه-هایی بخرند که صحبت از ستارخان وتبریزیان را چاپ می¬کرد.” در بررسی و مرور تاریخی جریان مشروطه به خوبی می بینیم که مردم آذربایجان هم راستا با تلاشهایی که توسط عشایر بختیاری و نیروهای معترض در گیلان و تهران، برای تغییر در ساختار حکومت مرکزی و رهایی مردم کل ایران از ظلم و جور پادشاهان قاجار وارد عمل شدند. این مسئله نشان می دهد که در دوران مشروطه منافع ملی ایران بر منافع قومی و زبانی یک گروه خاص برتری داشته است. این موضوع نه تنها میان ترکها، بلکه در نزد اقوام دیگر مانند لرها و بختیاری نیز قابل مشاهده است. در نتیجه می توان چنین نتیجه گرفت که گرایشات همگرایانه در میان اقوام ایران در دو قرن گذشته بسیار فعال بوده و این نیروی مبتنی بر اتحاد در مواقع بحرانی تشدید می شدند. • آذربایجان در انقلاب اسلامی شهر تبریز از زمان مشروطه نقش فعال و موثر در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران داشته است. یکی از بارزترین صحنه‌های مبارزاتی این شهر، مبارزات مردم در نهضت امام خمینی بوده است. مردم شهر تبریز از بدو شروع نهضت امام خمینی همواره با رهبران نهضت در تماس بوده و در تمامی صحنه‌ها حضور چشمگیر داشته‌اند. همچنین ارتباط وسیعی بین شهر قم، کانون مبارزات و شهر تبریز از زمان نهضت امام خمینی تا پیروزی انقلاب اسلامی برقرار گردید. حمله به مدرسه¬ طالبیه تبریز مقارن با حمله کماندوهای رژیم به مدرسه¬ی فیضیه¬ قم در سال ۱۳۴۲ بود. ارتباط بعدی مربوط می‌شود به قیام ۱۹ دی ۵۶ مردم قم بر علیه مقاله¬ توهین¬آمیز به امام خمینی،‌ با نام ارتجاع سرخ و سیاه، که مردم تبریز در ۲۹ بهمن در چهلم شهدای قم قیام کردند. این اربعین سرسلسله اربعین‌های مختلف شد. در اربعین شهدای تبریز مردم یزد به خاک و خون کشیده شدند، در اربعین شهدای یزد، مردم جهرم و دیگر شهرها دست به قیام علیه رژیم زدند و بدین سان استراتژی چهلم‌ها منجر به سقوط رژیم پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی گردید . حماسه¬ ۱۹ دی ۵۶ قم شاه که از گسترش نهضت مذهبی و انتشار وسیع اعلامیه‌ها و نوارهای سخنرانی امام خمینی و پیروی روزافزون مردم از وی، به شدت خشمگین و نگران شده بود ، دستور داد تا به مناسبت سالگرد ۱۷ دی ۱۳۱۴ و سالروز اصلاحات ارضی، مقاله¬ی سراسر توهین‌آمیزی در روزنامه¬ اطلاعات علیه امام خمینی نوشته شود . در این مقاله قیام عظیم ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، توطئه¬ ارتجاع سرخ و سیاه معرفی شده بود که استعمارگران، امام را مناسب‌ترین فرد برای مقابله با انقلاب سفید انتخاب نمودند و به این بهانه ننگین‌ترین توهین‌ها به ساحت وی روا شده بود . روزنامه¬ رستاخیز نیز در همان روز تظاهرات زنان چادری مشهد را تظاهری از یک اتحاد نامقدس سرخ و سیاه نامید. اقدامات کلیشه‌ای این روزنامه در آن شرایط بحرانی، به خوبی حکایت از یک حرکت برنامه‌ریزی شده¬ قبلی داشت. به دنبال انتشار این مقاله در روزنامه¬ اطلاعات، شهر قم حالتی غیر عادی به خود گرفت . فردای آن روز حوزه¬ علمیه، بازار و مغازه‌های شهر قم به کلی تعطیل شد . صدها نفر از علما، فضلا و طلاب حوزه به همراه جمع کثیری از مردم به خانه‌های مراجع رفتند و اعتراض شدید خود را نسبت به این اهانت به امام بیان کردند. و از مراجع خواستند تا نسبت به رفع این توهین اقدام مقتضی به عمل آورند. در روز ۱۹ دی ماه در قم اعتراضات شکل گسترده‌ای و خشونت‌آمیز به خود گرفت که با برخورد مأموران، دست کم ۵ نفر به شهادت رسیده و ده‌ها تن زخمی شدند . حماسه¬ ۲۹ بهمن ۵۶ تبریز جامعه¬ روحانیون تبریز طی اعلامیه‌ای به مناسبت چهلمین روز حادثه¬ خونین و شهادت عده‌ای از فضلا و طلاب حوزه¬ علمیه¬ قم و اهالی، به منظور ابراز انزجار و اظهار تنفر از اعمال وحشیانه¬ دشمنان دین و انسانیت و حمایت از حوزه¬ مقدسه¬ قم و پشتیبانی از مراجع عظام، روز شنبه دهم ربیع الاول ۱۳۹۸ مطابق با ۲۹/۱۱/۵۶ را عزای عمومی اعلام کردند و به همین مناسبت از مردم تبریز دعوت شد از ساعت ۱۰ الی ۱۲ صبح همان روز در مسجد حاجی میرزا یوسف (قزلی) واقع در سرباز، اول خیابان فردوسی در مجلس سوگواری شرکت کنند. ۱۱ تن از علمای جامعه¬ روحانیون تبریز که این اعلامیه را داده و امضاء کرده بودند، عبارت بودند از: سید محمدعلی قاضی طباطبائی، سید حسن انگجی، جعفر الاشراقی، سید یوسف الهاشمی، عبدالحمید شریبانی، عبدالمجید واعظی، عبدالحسین غروی، کاظم دینوری و عبدالله سرابی. این‌بار با برنامه‌ریزی‌های قبلی تلاش شده بود تا از این طریق صدای اعتراض و اسلام‌خواهی مردم به گوش جهانیان برسد و نفرت و انزجار از طاغوت به دنیا اعلام شود. در جلسات متعددی در محضر آیت¬الله قاضی طباطبایی راجع به این روز صحبت شد. ساعت ۹ صبح روز ۲۹ بهمن مردم در پاسخ به دعوت روحانیون، در مقابل مسجد قزلی تجمع کردند و منتظر شروع مراسم شدند. نیروهای انتظامی رژیم نیز در آن منطقه مستقر شدند. به دستور سرهنگ حق¬شناس، رئیس کلانتری ۶ تبریز، درب مسجد بسته شد و ضمن اهانت به مسجد از مردم خواسته شد که متفرق شوند . شهید محمد تجلا (اولین شهید آن روز) در پاسخ به اهانت‌های سرهنگ حق‌شناس با او درگیر می‌شود و هدف گلوله قرار می‌گیرد. به دنبال این جریان مردم به خشم آمدند و جنازه¬ شهید را بالای دست گرفتند و به این نحو، تظاهرات به شکل گسترده‌ای آغاز شد. مردم با سر دادن شعارهایی چون درود بر خمینی، مرگ بر شاه (برای اولین بار) به خیابان‌های اطراف هدایت شدند . در اثنای این تظاهرات، شیشه‌های تعدادی از بانک‌ها شکسته شد و بعضی از آنها به آتش کشیده شدند. بسیاری از سینماها و مشروب فروشی‌ها و مراکز فساد شکسته و ویران شدند. طبق سازماندهی که شده بود، بیشتر مراکزی مورد حمله قرار می‌گرفت که در اختیار بهائی‌ها بود. چند قرارگاه پلیس و محل حزب رستاخیز مورد تهاجم قرار گرفت. در بسیاری از نقاط تابلوی مربوط به شاه و فرح و پسرش را آتش زدند به مجسمه‌ها حمله کردند. ده‌ها اتومبیل و وسیله¬ی نقلیه¬ نظامی و ارتش طعمه¬ حریق شد . قیام به حدی گسترده شد که تقریبا تمام تبریز در حال درگیری بود. آن‌گونه که شهر از کنترل دولت خارج شد . تا این¬که حوالی ظهر به دستور آزموده، استاندار آذربایجان ارتش برای سرکوب مردم وارد عمل شد و شماری از مردم را به شهادت رساند. استفاده از ارتش یکی دیگر از اشتباهات فاحش رژیم بود که فاصله دولت و ملت را افزایش داد و بر عمق تنفر مردم از شاه و رژیمش افزود . چهارراه تپه‌لی¬باغ، میدان قطب، میدان باغ گلستان، بلوار دانشگاه، مقابل حزب رستاخیز، و خیابان امین و… از جمله مناطقی بود که ضرب و جرح مردم در آنجا به وقوع پیوست . بعد از ظهر تظاهرات مردم تا اندازه‌ای فروکش کرد اما شهر تا ساعت ۱۲ شب همچنان درگیری و صدای گلوله‌ها می‌آمد و حکومت نظامی برقرار شده بود . بعد از وقوع قیام تبریز تا سال ۵۷، باز تبریز دچار تعطیلی و بعضا نیمه تعطیل بود. البته بعد از ۲۹ بهمن، علمای منطقه با صدور اعلامیه‌هایی از مردم خواستند که کسب و کار خود را از سر بگیرند تا مرکز استان دچار رکود اقتصادی نگردد. مردم هم دعوت را اجابت کردند و بازار و تجارت‌خانه‌ها بازگشایی شده ولی مجددا و به اندک بهانه‌ای مغازه‌ها تعطیل می‌شد و بازاریان اعتصاب می‌کردند. قیام مردم تبریز زنگ خطر مجددی برای رژیم بود. به دنبال این قیام، رژیم شاه با تمام توان سعی کرد از هر راهی قیام مردم را خدشه‌دار کند و نهضت را از مسیرش منحرف نماید. به همین جهت دستگاه تبلیغاتی رژیم، قیام مردم تبریز را به مارکسیست‌های اسلامی، کمونیست‌ها و بیگانگان که از خارج مرز وارد شده‌اند نسبت داد.بعد از قیام دولت مرکزی چند هیأت برای رسیدگی به تبریز آمد، همچنین جمشید آموزگار، نخست¬وزیر وقت، با یک هیأت،‌ روز سوم اسفند ۵۶ به تبریز آمد و در مقابل بانک ملی مرکز، در میدان بانک ملی برای مردم سخنرانی کرد. دولت جمشید آموزگار، طغیان مردم تبریز را برانگیخته¬ دست بیگانگان شمرد و اعلام کرد که در میان آشوب‌گران یک تن هم تبریزی واقعی نبوده است. دولت حتی می‌خواست جنبه¬ قوی مذهب را در قیام مردم تبریز نادیده بگیرد .شاه در مصاحبه‌ای با خبرنگاران بی‌بی‌سی گفت: شورش‌های قم و تبریز نتیجه اتحاد نامقدس بین کمونیست‌های اسلامی و اشخاص بسیار مرتجع است. شاه همچنین در واکنش به این قیام مأموران ساواک را توبیخ و تنبیه نمود و همچنین استاندار آذربایجان، سپهبد اسکندر آزموده را به علت عدم پیش‌بینی و سرکوب نکردن قیام برکنار و به جای او ارتشبد شفقت را انتخاب نمود . مجلس دوره¬ ۲۴ شورای ملی که اکثر نمایندگانش وابسته به دربار بودند، طبق نشست‌هایی که تشکیل دادند، در نهایت به این نتیجه رسیدند که قیام تبریز از سوی خارجیان هدایت شده است. کنسول امریکا، مایکل میرنکو در تبریز در گزارش خود، بیشتر تظاهرکنندگان ۲۹ بهمن تبریز را جوانان و بیکاران دانسته است که به اماکن دولتی، سینماها و مشروب¬فروشی‌ها حمله کردند. همچنین اعتراف نمود که نیروهای ملی و مذهبی چنان سریع عمل کردند که جلوگیری از عملیات آنها دشوار بود . امام خمینی در پیامی در ۸ اسفند ۱۳۵۶، ضمن تجلیل از مردم غیور آذربایجان فرمودند: «درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد مرگ بر شاه خط بطلان بر گزافه‌گویی¬های او کشیدند! زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز،‌که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه‌گویانی زدند که با بوق‌های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است انقلاب سفید شاه و ملت می‌نامند و این نوکر اجانب و خودباخته¬ مستعمرین را نجات¬دهنده¬ کشور می‌شمارند… من از مقدار جنایات و عدد مقتولین و مجروحین اطلاع صحیح ندارم ولی از بوق‌های تبلیغاتی معلوم می‌شود که جنایت‌ها بیش از تصور ماست. با این وصف شاه افراد پلیس را که به قتل و عام به دلخواه او دست نزده‌اند به محاکمه می‌خواهد بکشد. خاطره¬ بسیار اسف‌انگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعه¬ی بسیار ناگوار تبریز پیش آمد که هر مسلمی را رنج داد و ما را به سوگ نشاند. من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید می‌دهم، نوید پیروزی نهایی. شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور بپا خاستید و فداکاری کردید… اهالی آذربایجان بدانند که در این راه حق و استقلال و آزادطلبی و درحمایت از قرآن کریم تنها نیستند، شهرهای بزرگ چون شیراز، اصفهان، اهواز و دیگر شهرها و مُقدم از همه قم مرکز روحانیت و پایگاه حضرت صادق –سلام¬الله علیه- و تهران بزرگ با آنها هم‌صدا و هم‌مقصد، و همه و همه در بیزاری از دودمان پلید پهلوی شریک شمایند. امروز شعارها در کوچه و برزن هر شهر و هر ده، مرگ بر شاه است و هرچه عمال کثیف کوشش می‌کنند که جنایات را از مرکز اصلی که شاه است منحرف و به دولت یا مأموران متوجه کنند کسی نیست که باور کند. »امام خمینی همچنین در ۴ فروردین ۱۳۵۷ در اربعین شهدای تبریز پیامی را صادر نمودند. از دیگر کسانی که در حمایت از مردم تبریز و محکوم کردن رژیم اعلامیه دادند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: جامعه¬ روحانیت ایران، نامه¬ آیت¬الله العظمی شیرازی به علمای تبریز، حوزه¬ علمیه قم، نامه¬ جمعی از روحانیون تهران به مراجع تقلید، جمعی از فضلای حوزه¬ علمیه¬ قم، روحانیون مبارز خراسان، جمعی از روحانیون تهران، طلاب گیلانی رشتی مقیم قم، طلاب مازندارانی مقیم قم، نامه¬ آیت¬الله العظمی گلپایگانی به علمای تبریز، طلاب اصفهانی مقیم قم، آیت¬الله سیدکاظم شریعتمداری، حاج سیدمحمد وحیدی، نامه¬ی آیت¬الله العظمی مرعشی نجفی به علمای تبریز، روحانیت کاشان، جمعی از فضلا و محصلین همدانی حوزه¬ علمیه¬ قم، روحانیون مبارز ایران مقیم بیروت و…. در برخی منابع رسمی رژیم، از جمله روزنامه¬ کیهان، تعداد کشته‌شدگان، ۶ تا ۹ مورد ذکر شده بود . همچنین روزنامه¬ رستاخیز نیز این تعداد را گزارش داده بود که آمار حقیقی کشته‌شدگان نبود. بعضی منابع نیز با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیروهای امنیتی و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، اعتقاد داشتند که این تعداد بالغ بر پانصد، ششصد نفر می‌باشد. همچنین اعلامیه‌ای که از سوی اتحادیه¬ انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا در نهم اسفند ۱۳۵۶ منتشر شده تعداد شهدا را ۴۰۰ نفر ذکر کرده بودند . در مورد تعداد واقعی شهدای این روز تا به امروز آمار دقیقی به دست نیامده، لکن تاکنون تعداد سیزده نفر شناسایی شده‌اند که عبارتند از: محمد تجلا، ضربعلی فتحی، محرم جبرائیلی، پرویز حسن‌زاده، سعیدفیض صالح الوندی، محمدباقر رنجبر آذرقلم، حبیب نقی‌نژاد شتربانی، غلام¬علی نجفیان‌پور، قربان¬علی شاکری، سیدحسن جدیری گلابی، بهمن اره‌چی صدر، اصغر علی‌زاده، شیخ احمدلو، بالا آقا کشاورز، جعفر درگاهی. علاوه بر شهادت عده‌ای، تعدادی نیز در این درگیری‌ها زخمی شدند. اکثر منابع تعداد مجروحان حادثه را ۱۲۵ نفر ذکر کرده‌اند و گفته شده در بیمارستان پهلوی، ۸۷ زخمی بستری شده بودند . عده‌ای از جمعیت قیام¬کننده نیز به دست عوامل رژیم دستگیر شدند که در مورد تعداد دستگیرشدگان نیز آمار و ارقام مختلفی ذکر شده است، عده‌ای این تعداد را ۵۰۴ نفر، برخی منابع ۶۰۸نفر بعضی منابع نیز کمتر از این تعداد گزارش کرده‌اند. درباره¬ خسارات و خرابی‌ها نیز گفت و شنود در این زمینه بسیار است،‌ آنچه شاهدان عینی گزاراش رژیم، مطبوعات رژیم و… گفته و نوشته‌اند، میلیون‌ها تومان خسارت به اماکن و دوایه دولتی وارد شده است که این مطلب نیز حکایت از عمق و گستردگی قیام دارد. قیام ۲۹ بهمن تبریز از چند جهت حائز اهمیت است؛ چراکه پیامدهای مهمی دارد که عبارتند از: ۱٫ برملا شدن چهره¬ ضد مردمی رژیم بیش از هر زمان دیگر. ۲٫ حضور چشمگیر جوانان دانشجو در جریان واقعه¬ ۲۹ بهمن تبریز، که حدود ۵۰ درصد از نیروهای فعال آن روز دانشجویان بودند. ۳٫ علنی شدن شعار مرگ بر شاه. ۴٫ حضور گسترده¬ روحانیت و سازماندهی اعتراضات مردمی. ۵٫ استفاده از مراسم چهلم شهدا برای نشان دادن اوج اعتراض و صدای انقلاب به طوری که در چهلم شهدای تبریز مردم یزد، قم، مشهد، کرمان، شیراز، اهواز، جهرم، خمین، اصفهان، نجف آباد، میانه، رضائیه و… به پا خواستند. در یزد منجر به کشته و زخمی شدن چندین نفر شد. روزهای نهم و دهم فروردین ۵۷ مردم یزد نقش فعالی را ایفا کردند. آنان مثل مردم سایر شهرها به تبعیت از رهبری انقلاب عید را تحریم کردند و برای بزرگداشت شهدای تبریز خود را مهیا ساخته و در چهارشنبه ۹ فروردین در روضه¬ی محمدیه مجلسی برقرار و در خاتمه¬ جلسه مردم به خیابان ریختند و با شعارهای الله¬اکبر و لااله¬الاالله،‌ و درود بر خمینی و مرگ بر شاه به راهپیمایی پرداختند و در مسیر خود شیشه‌های چند بانک و سینما و مشروب¬فروشی را شکستند و گیشه‌های روزنامه¬ اطلاعات و رستاخیز را درهم کوبیدند و روز بعد پنج¬شنبه ۱۰ فروردین با دعوت آیت¬الله صدوقی تعطیلی عمومی کردند و در مسجد گرد آمدند و با سخنرانی‌های پرشور بازگشت امام را از تبعید، آزادی زندانیان سیاسی و از جمله آیت¬الله منتظری و طالقانی، و از بین رفتن رژیم دیکتاتوری را خواستار شدند و بازهم در خاتمه¬ جلسه به صورت اجتماع در خیابان راه افتادند اما با تمرکز قوای پلیس و ارتش مواجهه شدند. تیراندازی شروع گردید جمعی کشته شدند و عده¬‌ زیادی مجروح گردیدند . در اربعین شهدای یزد، مردم جهرم و دیگر شهرها دست به قیام علیه رژیم زدند و بدین‌سان استراتژی چهلم‌ها منجر به سقوط رژیم پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی شد . با بررسی محتوای وقایع آذربایجان و بویژه حماسه ۲۹ بهمن تبریز در خواهیم یافت که در این مرحله از تاریخ سیاسی پربار ملت آذربایجان نیز مسائل دینی و ملی بر موضوعات قومی برتری دارند. تاکید مردم بر مسئله استبداد و مبارزه با آن بر پایه گوش سپردن به فتوای مراجع دینی نشانگر این واقعیت است که ساکنان سرزمین تاریخی آذربایجان، جدای از زبان تکلمشان، هیچ یک از روحیات خشن ترکهای کوچ نشین را اختیار نکرده و به عنوان نمونه هایی مثال زدنی از شیعیان شجاع، حاضرند تا در مسیر آینده روشن سرزمین ملی-اسلامی خود جان فشانی کنند. بر همین اساس باید این چنین نتیجه گرفت که هموطنان آذری ما علیرغم گذار سالها و قرنها، همچنان هویت خود را بر محوریت جغرافیای ملی ایران تعریف نموده و همانند دیگر مسلمانان ایرانی، اتحاد و همبستگی سیاسی را سرلوحه اقدامات خود قرار می دهند. اما در این میان تعداد معدودی از روشنفکرنماها و سیاستمداران وابسته به غرب و شرق در این منطقه در برهه هایی خاص، رفتاری متفاوت از عموم جامعه بروز داده اند. مهمترین نمونه از این وقایع در دو قرن گذشته، بحران آذربایجان یا همان تلاش مذموم پیشه وری برای تفکیک اذربایجان از خاک این سرزمین بود. البته پیش از بررسی ابعاد مختلف این ماجرا باید این نکته را یادآوری نمود که در هیچ قسمتی از تاریخ بشری نمی توان حکومتی را یافت که تمامی اعضای آن، همانند همدیگر فکر و رفتار کنند. بنابراین همانگونه که در میان هر جامعه ای شاهد شکل گیری نیروهای منتقد یا مخالف هستیم، در آذربایجان نیز نیروهایی خودفروخته، یافت شدند که سازی ناکوک در میان انسجام و وحدت ملی شهروندان آذربایجان بودند. بنابراین این مسئله پدیده ای عام است که در هر شرایطی ممکن است بروز نماید، و مسئله مهمتر نحوه بررسی، شناسایی و مدیریت آنهاست. • آذربایجان و مسئله حکومت خودمختار فرقه دموکرات آذربایجان (به ترکی: آذربایجان دموکرات فرقه‌سی) نام حزبی سیاسی است که در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ در تبریز،سه ماه پس از فرمان محرمانه دفتر سیاسی کمیته مرکزی اتحاد شوروی در تبریز اعلام موجودیت نمود. این حزب با انتشار بیانیه‌ای ۱۲ ماده‌ای به زبانهای ترکی و فارسی به رهبری جعفر پیشه‌وری و همراهی چندین فعال سیاسی آذربایجانی دیگر تشکیل شد. اختیارات گسترده تر محلی از لحاظ اداری، تدریس زبان ترکی در مدارس در کنار زبان فارسی و اصلاحات ارضی و اقتصادی از جمله مهمترین خواسته‌هایی بود که در توضیح اهداف و خواسته‌های این تشکل جدید سیاسی عنوان شده بود . ماجرای تأسیس و نابودی حکومت خودمختار آذربایجان توسط فرقه به بحران ایران که یکی از سرآغازهای جنگ سرد بود معروف است. تاسیس این فرقه بر اساس تصمیم دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی انجام شد و فرقه مورد حمایت شوروی قرار داشت . بریتانیا و اتحاد شوروی در ۳ شهریور ۱۳۲۰ به بهانه عدم اجابت درخواستشان مبنی بر اخراج چهار پنجم ۱۵۰۰ آلمانیهای مقیم در ایران، ایران را اشغال کردند. حدوداً ۴۰۰۰۰ قشون شوروی از شمال وارد ایران شدند، مشهد و آذربایجان را اشغال کردند و ۱۹۰۰۰ قشون بریتانیایی از جنوب در طول یک جبهه ۶۰۰ مایلی از جنوب وارد شدند تا میدانهای نفتی در خوزستان را محافظت کنند. دلایل اشغال ایجاد یک مسیر تدارکاتی از خلیج فارس تا روسیه و حفاظت از منافع متفقین از خطری بود که آلمانیها متوجه آن می‌کردند. این واقعیت که درسالهای ۱۹۴۱-۵ ۷۹۰۰۰۰۰ تن کالا از جمله ۱۸۰۰۰۰ خودروی سنگین و ۴۸۷۴ طیاره از طریق ایران به اتحاد شوروی گذر کرد اهمیت این مسیر تدارکاتی را نشان می‌دهد. پراکندگی ارتش ایران تلاشهای قبلی رضا شاه به منظور یکی کردن یا سرکوب نیروهای مرکزگریز (سیاسی، اداری، مذهبی، عشایری و اقتصادی) در کشورش را تضعیف کرد و دولت مرکزی را نسبت به آنها آسیب پذیر کرده بدگمانی‌های متقابل بین دولتهای مرکزی و استانی را تقویت کرد. در این حین، افول کنترل دولت در آذربایجان به نیروهای محلی فرصت داد ظاهر شوند. در این بین اشغالگری شوروی، منجر به کنترل آن بر بسیاری از جنبه‌های امور داخلی استان شد و بسیاری از رقابتهای سنتی بین قدرتهای بزرگ را احیا کرد. شورویها پس از ورود به ایران پستهای مرزی و گمرکی بین ایران و شوروی را برچیدند و در مرز جنوبی منطقه اشغال شده شوروی پستهای نظامی برپا کردند. در این بین، مقررات اشغال در معاهده سه جانبه ائتلاف (۲۹ ژانویه ۱۹۴۲) تعیین شد که به موجب آن بریتانیا و روسیه موافقت کردند به تمامیت ارضی، حاکمیت و استقلال سیاسی ایران احترام بگذارند (ماده ۱) و ظرف شش ماه از متارکه جنگ بین قوای محور و متفقین از ایران عقب نشینی کنند (ماده ۵). به هر حال با وجود این معاهده و اعلامیه درباره ایران (۱ دسامبر ۱۹۴۳) که بریتانیا، روسها و آمریکاییها را متعهد به حاکمیت و تمامیت ارضی ایران می‌کرد، سیاستهای شوروی استقلال سیاسی ایران را نادیده می‌گرفت. شرایط جنگی همراه با کمبود منابع در آذربایجان گرسنگی گسترده و عدم امنیت در بین گروههای عمومی منطقه ایجاد کرده بود. شورویها این شرایط را بدتر کردند و برخی موافقتنامه‌های نامطلوب را بر آذربایجانیها تحمیل کردند. آنها بر اتحادیه‌های تجاری که برشان نفوذ داشتند اثر گذاشتند و شورای متحده مرکزی اتحادیه کارگران و زحمتکشان و توده کمونیست آذربایجان را، که از آنجا که آذربایجان را یک ملت و نه یکی از ملیتهای بسیار متنوع می‌دانست با رهبری توده در تهران تفاوتهای جدی داشت، تقویت کردند. شورویهای همچنین دولت مرکزی را از برقرار نگه داشتن فرماندهی باز می‌داشتند و بر جمعیتهای محلی از طریق فرماندهان شهری که به کنسول شوروی در تبریز پاسخگو بودند اعمال فرمان می‌کردند. در اکتبر ۱۹۴۴ سرگی کافتارادزه نائب کمیسر امور خارجه روسیه، شاید در واکنش به نگرانی از رسوخ احتمالی آمریکا در ایران (که به عنوان وزنه تعادلی علیه نفوذ روسیه و بریتانیا مطلوب دولت مرکزی بود) خواستار حق انحصاری پنج ساله اکتشاف در ساحل شمالی ایران در دریای خزر از مرز روسیه در آذربایجان تا خراسان شد. کابینه ایران که از این می‌ترسید که این پیشنهاد فقط پوششی برای نفوذ در منطقه باشد در ۸ اکتبر امتیازات نفتی را تا پس از جنگ به تعویق انداخت. مجلس به رهبری محمد مصدق با وجود ارعاب شوروی در ۲ دسامبر ۱۹۴۴ قانونی تصویب کرد تا مذاکرات نفتی بین کابینه‌ها و خارجیان را ممنوع کرد؛ بدین وسیله امتیازات به مجلس وابسته شدند. ایالان متحده و بریتانیا در ۱۹۴۵ مکرراً خواستار عقب نشینی زودهنگام همه قوای خارجی از ایران شدند ولی روسها از بحث در این خصوص استنکاف می‌ورزیدند؛ به جای آن آنان از انحلال حزب توده در آذربایجان به منظور ایجاد یک پایگاه حمایتی گسترده تر، تأسیس فرقه موکرات آذربایجان حمایت می‌کردند. پایگاههای اجتماعی، منافع و سیاستهای دو حزب بسیار متفاوت بودند. جعفر پیشه‌وری، بنیانگذار فرقه دموکرات از حزب توده و روشنفکران فارس آن که مارکسیسم اروپای غربیشان با لنینیسم پیروان آذریش متفاوت بود متنفر بود. به هر حال، حزب خود او نسبت به تأثیرپذیری از شوروی حتی حساستر بود. فرمانده شوروی در میاندوآب سران قبایل کرد را جمع کرد و آنها را به باکو در جنوب روسیه فرستاد. در اواخر سپتامبر ۱۹۴۵ در آنجا نخست وزیر آذربایجان شوروی به آنها گفت که نه حزب ملی‌گرای خودشان، کومله ژیان کردستان، نه حزب توده مطلوب نیستند، آنها باید درون خودمختاری آذربایجان اهدافشان را تعقیب کنند و این که باید خود را حزب دموکراتیک کردستان بخوانند. باید در خاطر بماند که جنبش آذربایجان فقط مخلوق فشارهای شوروی نبود. آذریها با وجود برخورداری از حمایت شوروی، تا حدی به روند متمرکزسازی اعمال شده در دوره رضا شاه و به واکنش نشان می‌دادند و به بی کفایتی، فساد و تبعیض دولت مرکزی در حق این استان واکنش نشان می‌دادند؛ کردها، در بین دیگر چیزها، با تلاشهای دولت برای عشایرزدایی مخالفت می‌کردند. نتیجتاً هم برای آذریها و هم کردها دغدغه‌ای برای هویت درون گروههای عمومی خودشان در نتیجه اشغالگری شوروی در ۱۹۴۱ وجود داشت. حزب توده با توصیف کردن آن چه در درجه اول تفاوتهای گروهی و منطقه‌ای بود به عنوان طبقه (آذربایجان تنها دوازده شهر با جمعیت بالای ۱۰۰۰۰ نفر داشت و تعداد زیادی کارگر کارخانه فقط در تبریز بودند)، در سایه حمایت اشغالگری شوروی محبوبیت کسب کرد و وقتی تاکتیک¬های شوروی عوض شد، آن چه را فرقه دموکرات با گروهی آماده از هواداران شد، فراهم آورد (گرچه از نه وزیر کابینه فقط یکی از عضو سابق حزب توده بود) .  پایان جنگ و تأسیس حکومت پس از متارکه جنگ با ژاپن در ۲ سپتامبر ۱۹۴۵، ایران به علاقه شوروی به جنبش آذربایجان و موارد تکراری دخالت در استان، اعتراض کرد و مورد بی اعتنایی شوروی قرار گرفت که فقط نامه مجددی در خصوص تقاضای امتیازات نفتی فرستاد. شوروی¬ها در پاییز در مناطق کلیدی تسلیحات توزیع کردند و در اکتبر و نوامبر از خیزشهای وسیع در سراسر استان حمایت کردند. وقتی بریتانیا و روسیه ایران را در ۱۹۴۱ اشغال کردند، بریتانیایی¬ها مهمات ارتش ایران را در تهران به غنیمت گرفتند. وقتی شوروی¬ها نسبت به اسلحه‌های درون آن ابراز تمایل کردند، بریتانیایی¬ها آن را بهشان دادند ولی شماره سریالشان را ضبط کردند. اسلحه‌های جمع آوری شده از فداییان در تبریز پس از سقوط جمهوری دموکرات تقریباً در همه موارد با آنهایی که به ارتش سرخ تحویل داده شده بود مطابقت می‌کرد. وقتی ژاندارمری ایران سعی کرد بر شورشیان تازه مسلح شده تسلط یابد شوروی¬ها ایجاد مشکل کردند و مجبورشان کردند کنار بروند. همه مسیرهای اصلی ورودی به استان تا ۱۹ نوامبر به تسخیر فرقه دموکرات درآمد؛ ارتباطات قطع شد و شورویها ۱۵۰۰ نیروی ایرانی را در قزوین متوقف کردند. تبریز تا ۱۰ دسامبر در دست فرقه دموکرات بود؛ کمی بعد یک مجمع ملی تازه افتتاح شده دولت خودمختار آذربایجان با پیشه‌وری به عنوان نخست وزیر را اعلام کرد. در ۱۵ دسامبر، قاضی محمد یک قاضی موروثی و رهبر مذهبی مهاباد جمهوری مهاباد را برپا کرد. دلیل استالین برای حفظ حدوداً ۳۰۰۰۰ نیرو در آذربایجان پس از جنگ این بود که آنها به عنوان احتیاطی علیه اقدامات خرابکارانه و خصمانه عمل می‌کنند. او به احتمال قویتر از علایق امنیتی سوی جنوبیش حفاظت می‌کرد از مداخله انگلیسی-آمریکایی در آن چه احساس می‌کرد حوزه نفوذش است جلوگیری می‌کرد، و از فرصتهای فراوانی که اشغالگری به او می‌داد سوء استفاده می‌کرد با نگاهی به دولت تهران و شاید ایجاد شرایطی که در بلند مدت به شوروی به بندرهای آب گرم دسترسی بدهد. یک دولت دوست در آذربایجان و امتیازات نفتی هر دو وسیله‌ای بدین منظور بود. درون آذربایجان، پیشه‌وری اهمیت تفاوتهای طبقاتی را پایین آورد و بر نزاع گروهی تمرکز کرد و با پشتیبانی شوروی دو رفرم را آغاز کرد: بازتوزیع زمین در تملک غیر آذربایجانی (که در ۶۸۷ تا از بیش از ۷۰۰۰ روستا مصادره شد) و ملی سازی بانکهای بزرگتر. او همچنین شروع به کار در خصوص جاده‌ها کرد که شدیداً مورد نیاز بود، برای کارگران مقرری رفاهی ایجاد کرد و ترکی آذری را زبان رسمی آذربایجان اعلام کرد. این رفرمها -حداقل مقاصدی که آنها را برمی انگیخت- محبوب بودند، ولی دشواریهای اقتصادی (در درجه اول نتیجه آب و هوا و برداشت محصول بد) او را مجبور ساخت از کشاورزان و اربابان پول بیشتری از آن چه در نظام قدیمی مطالبه می‌شد طلب کند. آذربایجان با نیروی پلیسی که از “ان کا وه ده” (NKVD) شوروی الگوبرداری شده بود، تبدیل به حکومتی پلیسی شد. حتی آنان که حکومت پیشه‌وری برایشان مساعد بود، سوء استفاده او از قدرت را محکوم کردند. در این بین ایران در ۱۹ ژانویه ۱۹۴۶ خواستار تفحص در خصوص مداخله روسیه در امور داخلی ایران شد. در فوریه و مارس ۱۹۴۶ شورویها تلاش کردند به احمد قوام (قوام السلطنه) نخست وزیر فشار بیاورند تا خودمختاری فرقه دموکرات را به رسمیت بشناسند و به ایجاد یک شرکت نفتی ایرانی-شوروی تن در بدهد؛ آنان در تعارض با معاهده سه جانبه اعلام کردند تا نظم مستقر نشود و رویه خصمانه ایران خاتمه نیابد آذربایجان را تخلیه نخواهند کرد. تاریخ تعیین شده از سوی معاهده سه جانبه برای عقب نشینی همه قشون خارجی از ایران تا ۲ مارس سر رسید، قشون بریتانیایی و آمریکایی عقب نشینی ککردند ولی قشون شوروی نکرده بودند. در جریان سه هفته بعدی ۲۰۰ تانک و ۲۵۰۰ وسیله نقلیه سنگین تقویتی شوروی وارد تبریز شدند و در جنوب به سوی قزوین، غرب به سوی مرز ترکیه، و جنوب‌غربی به سوی مرز عراق مستقر شدند. تفسیرهای متفاوتی از استقرارهای بعدی می‌شود. انگیزه شوروی و حرکتهایشان که احتمال کودتا را نشان می‌دهد هرچه که بود، با دیپلماسی استادانه ایران و حمایت محکم آمریکا از پرونده ایران در سازمان ملل متحد خنثی شد. شورویها نهایتاً موافقت کردند عقب نشینی کنند ولی فقط پس از مباحثات مفصل در این خصوص در سازمان ملل و تعهد قوام به تصویب رساندن موافقتنامه استخراج نفت در شمال ایران ظرف هفت ماه .  افول و سقوط حکومت در این حین، فرقه دموکرات هنوز در آذربایجان مستقر بود. گرچه بدون حضور شوروی اقتدار آن شروع به افول کرد. با وجود یک توافق با دولت مرکزی که به آذربایجان خودمختاری قابل توجهی می‌داد و به فرقه دموکرات اجازه می‌داد در قدرت کامل بماند، مذاکرات شکست خورد. تأثیرگذاری هم قوام و هم شاه در حل وشعیت در آذربایجان مهم بود و می‌تواند بدین شکل جمعبندی شود: رفتن شورویها نظامیان را قادر ساخت مخالفین حکومت تبریز را مسلح کنند؛ بلوایی توسط عشایر قشقایی و بختیاری دولت قوام را قادر ساخت اقتدار دولت مرکزی را بر همه ایران اعمال کند و به نظامیان دستور بدهد که آذربایجان بروند تا نظم را در جریان انتخابات (که فقط با حضور نیروهای امنیتی قادر به برگزاری بود) برقرار کنند. نیروهای ایرانی در مواجهه با تهدید شوروی و با حمایت غیررسمی ایالات متحده در شورای امنیت در صورت بروز هرگونه مشکل، در ۹ دسامبر ۱۹۴۶ شروع به حرکت به سوی آذربایجان کردند. پیشه‌وری تا ۲۱ آذر ۱۳۲۵/ ۱۳ دسامبر ۱۹۴۶ به باکو گریخته بو و نیروهای ایرانی وارد تبریز شده بودند. قاضی محمد دو روز بعد تسلیم شدن مهاباد را اعلام کرد. جمهوریها تقریباً یک سال پس از اعلام موجودیت شان فروپاشیدند. در این روند، چند صد شورشی کشته شدند، در حالی که حدوداً ۱۰۰۰ آذربایجانی و ۱۰۰۰۰ کرد تحت رهبری ملا مصطفی بارزانی به شوروی گریختند. ردیفهای اجساد تلوتلوخوران بر چوبه‌های دار در بسیاری از میدانهای آذربایجان و شمال کردستان ماهها یاداوران ترسناک این حکومتها بودند. یک روند پیچیده انتخاباتی در ایران که از ژانویه شروع شده بود در ژوئن ۱۹۴۷ پایان یافت. مجلس پانزدهم در ژوئیه افتتاح شد و به توافق بحث برانگیز نفتی با اتحاد شوروی رای نداد. سپس توافق با رای ۱۰۲ به ۲ رد شد و مسائل ناشی از اشغال آذربایجان توسط شوروی نهایتاً پایان یافت .  چگونگی تشکیل فرقه در سال ۱۳۲۴، جنگ جهانی دوم به پایان رسیده بود ولی نیروهای نظامی شوروی همچنان در آذربایجان حضور داشتند. پیشه‌وری که به نمایندگی شهر تبریز در مجلس شورای ملی انتخاب شده بود به علت نفوذ سیاستمداران وابسته به دربار از حق نمایندگی خود محروم شد و با وجود حمایت سیاستمداران ملی همچون محمد مصدق موفق به دریافت اعتبارنامه نگشت .این امر یکی از انگیزه‌های او برای شرکت در تلاش دولت شوروی در تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان و فعالیت برای خودمختاری آذربایجان توسط وی بود . پس از تشکیل فرقه، شاخه آذربایجان حزب توده، خود را منحل کرده و به اعضای آن شاخه دستور داد که به فرقه بپیوندند . دبیر کمیته ایالتی حزب توده در آذربایجان، صادق پادگان بود. پادگان مامور جدایی کمیته ایالتی و ادغام آن با فرقه دموکرات، می‌شود. پس از رایزنی‌های نهایی بین پیشه‌وری، بادگان و شبستری، بادگان به تهران می‌رود تا کمیته مرکزی حزب توده را از تصمیمی که گرفته شده بود آگاه کند. فریدون کشاورز عضو کمیته مرکزی حزب توده و نماینده وقت مجلس در این باره می‌نویسد:” روز قبل از اعلام تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان، کمیته مرکزی حزب در منزل من جلسه داشت، زیرا من مصونیت پارلمانی داشتم و دفتر حزب در اشغال سربازان بود… من در جلسه بودم که مرا صداکردندکه پادگان، دبیر تشکیلات ایالتی حزب در آذربایجان از تبریز آمده و کار فوری دارد… او را به جلسه بردم… او در جلسه گفت: «من از تبریز حالا رسیده‌ام و فوری باید برگردم. من آمده‌ام به شما اطلاع بدهم که فردا تمام سازمان حزب ما در آذربایجان، از حزب توده ایران جدا شده و به فرقه دموکرات آذربایجان، که تشکیل آن فردا اعلام خواهد شد می‌پیوندد.» کمیته مرکزی، ایرج اسکندری را مامور کرد که نامه اعتراضی در این باره به حزب کمونیست شوروی بنویسد و او نیز نوشت ولی هیچ وقت جواب این نامه نرسید.”  کنگره فرقه دموکرات آذربایجان نخستین کنگره فرقه دموکرات آذربایجان ۲۹ آبان افتتاح گردید و پس از آن بیانیه خود مختاری (حکومت محلی) اعلام شد. بار دیگر مجلس ملی آذربایجان در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ تشکیل شد و با اصرار در جدا نشدن آذربایجان از ایران یک دولت محلی به رهبری آقای پیشه‌وری و بدون وزارت خارجه انتخاب شد. در شهریور ۱۳۲۴ فرقه دموکرات آذربایجان خواستار خودمختاری آذربایجان شد. پس از مدتی فرقه با حمایت ارتش شوروی که در آن زمان شمال ایران در اشغالشان بود، با انجام چند کودتا تقریباً بر کل آذربایجان ایران چیره یافتند. مقاومت پادگان ارومیه (به فرماندهی سرهنگ زنگنه) برخلاف پادگان تبریز (به فرماندهی سرتیپ درخشانی) بسیار شدید بود و تنها با دخالت مستقیم ارتش سرخ، پس از یک هفته، پادگان ارومیه شکست خورد .  خروج نیروهای شوروی از ایران، و پایان حکومت فرقه در آذر ۱۳۲۵ نیروهای نظامی شوروی از ایران خارج شدند که این امر یکی از بزرگ‌ترین عوامل تضعیف فرقه گردید. پس از خروج نیروهای شوروی از ایران و همچنین فشارهای دولت‌های غربی، ارتش ایران و شورش مردم حکومت فرقه را برانداخت و بسیاری از رهبران و فعالان فرقه به شوروی گریختند. بر خلاف نظر پیشه‌وری که خواستار درگیری با نیروهای ارتش ایران بود. بنابر گزارش کلنل پایبوس تا ورود نیروهای دولتی مردم حدود ۳۰۰ تن از اعضای فرقه دموکرات که بیشتر نیروهای مسلح حزب که از قفقاز به ایران آمده بودند را کشته بوده‌اند که با ورود ارتش این کشتارها متوقف شد. نشریه «آزادلیق یولوندا موبارزه» که وابسته به حزب دموکرات بود آمار کشته شدگان را با درج نام و مشخصات حدود ۴۰۰ نفر عنوان کرد . ریچارد کاتم استاد دانشگاه پیتسبورگ در رشته علوم سیاسی و یکی از ماموران قدیمی سیا در ایراننظرات دیگری را نمایندگی می‌کند:” فرقه دموکرات آذربایجان سازمانی سیاسی بود که شوروی‌ها برای انجام پروژهٔ ضمیمه ساختن شمال غربی ایران به خاک خود در سال ۱۹۴۵ میلادی در تبریز تأسیس کردند. شوروی‌ها برای محمد پیشه‌وری شاخه‌ای از حزب توده ترتیب دادند که حزب دموکراتیک آذربایجان نامیده‌شد. شوروی‌ها سید جعفر پیشه‌وری را برای رهبری فرقه جدید برگزیدند .” در تاریخ ۱۵ تیر ۱۳۲۴ (ششم ژوئیه ۱۹۴۵) دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی از میرجعفر باقراف خواست که برای سازماندهی یک جنبش جدایی طلب در آذربایجان ایران و دیگر استان‌های شمالی ایران اقدام‌های لازم را بعمل آورد. بدنبال فرمان محرمانه دفتر سیاسی کمیته مرکزی اتحاد شوروی به میر جعفر باقروف، دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان شوروی، مبنی بر اقدام برای ایجاد جنبش تجزیه طلبی در آذربایجان ایران و دیگر استانهای شمالی در تاریخ ۶ ژوئیه ۱۹۴۵ [۱۵ تیر ۱۳۲۴]، سید جعفر پیشه‌وری و چند تن از دیگر رهبران فرقه در سوم سپتامبر ۱۹۴۵[۱۲ شهریور ۱۳۲۴] در تبریز موجودیت فرقه دموکرات آذربایجان را اعلام کردند. برخی معتقدند که ایجاد این دولت از سوی شوروی، در چهارچوب یک پروژهٔ دقیق برنامه‌ریزی‌شده از سوی شوروی برای اشغال و جدا کردن شمال غربی ایران و ضمیمه کردن آن به شوروی انجام شد . به نظر کنسول انگلیس در تبریز، “در درون فرقه دو خط مشی مختلف، کمونیستی و ناسیونالیستی وجود داشت: اول نظر پیشه‌وری بود که خواهان «آذربایجان خود مختار در درون ایران بود». دومی خواستار جدایی کامل از ایران بود”. کنسول وقت انگلیس بیان می‌کند که بر خلاف افکار رایج در میان اشخاص ضد فرقه به نظر می‌رسد که مسکو چاره‌ای جز حمایت محدود از نهضت فرقه نداشت وبرای کنترل کردن آن حتی تعداد زیادی از توده ایها را به پیوستن به فرقه تشویق می‌کند .دیگران نظر سیاسی انگلیس دال بر موافقت با تجزیه را-که بر خلاف نظر آمریکا بود – دلیل این نظر کنسول بریتانیا می‌دانند. شوروی خواهان انجام هرچه زودتر انتخابات محلی و ایجاد دوره جدید مجلسی بود که قرار بود بنا به توافق با قوام السلطنه (نخست وزیر)، امتیاز نفت شمال ایران را – معادل با امتیاز نفت جنوب به انگلیس – به شوروی اعطا کند. معاون آقای پیشه‌وری، نصرت الله جهانشاهلو افشار در خاطرات خود، پایان فرقه و برخورد مسئولین شوروی را با ایشان به این گونه تصویر می‌کند:”… آقای قلی اوف [کنسول شوروی در تبریز]، در اتاق کوچکی ما را پذیرفت. آقای پیشه‌وری که از روش ناجوانمردانه روس‌ها سخت برآشفته بود به سرهنگ قلی اوف پرخاش کرد و گفت شما ما را آوردید میان میدان و اکنون که سودتان اقتضا نمی‌کند، ناجوانمردانه ما را رها کردید، از ما که گذشته‌است، اما مردمی را که به گفته‌های ما سازمان یافتند و فداکاری کردند، همه را زیر تیغ داده‌اید. به من بگویید پاسخگوی این همه نابسامانی‌ها کیست؟ آقای سرهنگ قلی اوف که از جسارت آقای پیشه‌وری سخت برآشفته بود، زبانش تپق زد و یک جمله بیش نگفت: سنی گتیرن، سنه دییر گت (کسی که ترا آورد، به تو می‌گوید برو)” عنایت الله رضا از جمله کسانی بود که عضو فرقه دموکرات آذربایجان بود که بعدها در شوروی اظهار کرد که تشکیل این فرقه خیانت بوده‌است.دکتر نصرت الله جهانشاه لو افشار هم که از سران بنام فرقه بوده‌است، ضمن نوشتن خاطرات دوران زمامداری اش در فرقه، شدیداً نسبت به آن دوران و فرقه دموکرات اظهار بیزاری جسته‌است و بعنوان مثال در مورد غلام یحیی، که بعنوان رهبر فرقه در تبعید انتخاب شده بود چنین می‌نویسد:”… اکنون کارمان به جایی کشیده‌است که زیر سایه فلان خزنده نادان کمیته مرکزی حزب کمونیست بیگانه و یا فلان پادوی سازمان امنیت آن خزیده‌ایم. ما که رهبری محمدرضا شاه را نپذیرفتیم، اکنون رهبرمان غلام یحیی دزد آدم کش بی سواد شده‌است..” فرقه دموکرات آذربایجان با فرمان و دستور استالین، جهت تجزیه ایران تاسیس شد. در ۱۵ تیر ۱۳۲۴ (ششم ژوئیه ۱۹۴۵) دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی از باقروف خواست که برای سازماندهی یک جنبش جدایی طلب در آذربایجان ایران و دیگر استان‌های شمالی ایران اقدام‌های لازم را بعمل آورد . اما حکومت دست‌نشانده شوروی پس از خروج سربازان شوروی متلاشی شد و عامه مردمان خواستار حکومت محلی وابسته با جدایی طلب نبودند .در این زمان حکومت فرقه آموزش به زبان فارسی را تعضیف کرد و زبان روسی را به عنوان زبان دوم معرفی کرد. حضور فرقه و دخالت بیگانگان و سیاسی شدن مسئله زبان تاثیراتی بر سیاست دولت مرکزی در رفتار با زبانهای محلی ایران گذاشت . دکتر انور خامه‌ای در مورد فرقه اینگونه اظهار نظر می‌کند:” فروپاشی فرقهٔ دموکرات آذربایجان و فرار بدون مقاومت سران فرقه، به دلیل طمع شوروی در گرفتن نفت شمال بود. فرقهٔ دموکرات آذربایجان را سیاست شوروی آورد و خودش هم آن را برد. ” با پایان یافتن مرور تاریخی رویدادهای سیاسی ۲ قرن اخیر در آذربایجان به خوبی می توان موارد زیر را شناسایی کرد: ۱٫ بافت مسلط در نگاه سیاسی مردم این منطقه از مولفه های ملی گرایی، اسلام خواهی و تمایلات تمامیت خواهانه متاثر بوده است. این جریان غالب تا کنون نیز همواره بر خرده گروه های ناچیز مخالف برتری داشته است. ۲٫ نیروهای روشنفکر و مردم ادی در این سرزمین همواره آمادگی رشادت و شهادت در مسیر آرزوها و اهداف و منافع ملی خود را داشته و دارند. به طوریکه در مبارزه علیه حکومت خودمختار نیز، پیش از ورود نیروهای ارتش از تهران، مردم تبریز تعداد زیادی از نظامیان قفقازی را از میان برده بودند. ۳٫ در معدود جریانات جعلی قومگرایانه مانند فرقه دموکرات، همیشه پای یک نیروی سیاسی بیگانه مانند شوروی، انگلیس یا امریکا در میان بوده است. از سوی دیگر جریانات فکری مانند کمونیسم ضددین حزب توده نیز در مقابل سنن اسلامی-ایرانی مردم آذربایجان نمونه ای از تلاش بیگانگان برای نفوذ فکری بر شهروندان ایرانی آذربایجان بوده است. ۴٫ از منظر کمیت و کیفیت نفوذ آرای قومگرایانه باید توجه داشت که این افراد تعداد بسیار ناچیزی داشته و هرگز در میان تمامی طبقات اجتماعی نفوذ نداشتند. برای همین هم بود که عمر این حکومت حتی به یک سال نرسیده و بلافاصله با کاهش حمایت نیروی بیگانگان سقوط نمود. ۵٫ در این میان نکته جالب توجه این بود که حتی این جریانات نیز علاقه زیادی به الحاق به دیگر کشورهای ترک زبان مانند ترکیه و آذربایجان نداشته و در آغاز می خواستند تا بخشی خودمختار در ایران بمانند، به طوریکه نماد ملی این حکومت موقت نیز از نمادهای ایرانی و پرچم ایران آن زمان الگوبرداری شده بود. با این تفاسیر دریافتیم که نظریات قومگرایانه جدایی طلبانه هرگز جایگاه درخوری نزد مردم نداشته است. به بیان دیگر باید بر این مسئله تاکید داشت که تعلق خاطر شهروندان آذربایجان به آموزه های شیعه و سنت ایرانی همواره در اعماق افکار و رفتار آنها قابل مشاهده بوده و خواهد بود. با این حال این نکته نباید فراموش گردد که در هر برهه از تاریخ این امکان وجود دارد که انسانها دچار تغییراتی عمیق در افکارشان شوند. بنابراین مسئله فعالیت احتمالی جریانات سیاسی قومگرایانه در آینده باید مورد توجه قرار گرفته و راهکارهایی برای مقابله با آنها به صورت پیشنویس تدوین گردد. در این حالت می توان به راحتی از این مسائل جلوگیری نموده و در صورت بروز این رویدادها با آنها مقابله نمود. این راهبردهای مقابله را در ادامه، یعنی بخش نهایی این فصل مرور خواهیم نمود.   ۴٫ راهکارهای مقابله با نفوذ آرای پان ترکیستی در کشور پیش از آغاز بحث راهکارهای مقابله با فعالیت های پان ترکیستها در منطقه آذربایجان باید ریشه های اجتماعی-سیاسی آن را مورد مطالعه قرار داد. سپس می توان سیاست هایی را برای رویارویی با آنها طراحی نمود. نخستین عامل گسترش چنین روحیاتی، فقر اقتصادی و فرهنگی در جامعه است. اگر به نحوه گسترش تفکرات پان در جهان نگاهی بیافکنیم، می بینیم که به جز پان ژرمنیسم، بقیه این جریانات در جهان سوم گسترش یافته و اصولا توسعه نیافتگی اقتصادی می تواند مردم را نسبت به سیاستمردان داخلی بی اطمینان سازد. در نتیجه شهروندان به جای تعلقات ملی به تعلقات قومی یا نژادی روی خواهند آورد. همچنین احساس ضعف یک ملت در مقابل کشورهای بزرگ رقیب و همسایه نیز می تواند بر تلاش کشورهای کوچک برای اتحاد و تشکیل یک کشور بزرگ موثر باشد. عامل دوم در گسترش روحیات پان در میان جوامع مختلف، مداخلات بیگانگان و تحریک (مداخله آمیزانه) ملی گرایی مردم است. برای مثال رد پای انگلیس در ترویج پان ترکیسم به منظور مقابله با روسیه بزرگ و محصور کردن مرزهای شمالی این امپراطوری بزرگ در تاریخ کاملا مشهود است. لذا نوع برخورد با بازیگران بیگانه نیز می تواند در رویارویی با پان ترکیسم موثر باشد. با این تفاسیر می توان موارد زیر را به عنوان راهکارهای مقابله با گسترش پان ترکیسم مورد توجه قرار داد. البته این موارد در دو سطح داخلی و بین المللی تعریف و طبقه بندی شده است که به ترتیب پیشنهاد می گردند. • دربعدداخلی: بدونشکدولتایرانبرایجلوگیریازنفوذوتاثیرگذاریموضوعپانترکیسم (کهبیشترازسویکشورآذربایجانوترکیهطرحمیگردد) بهمناطقترکنشینکشوربایدتدابیریبیاندیشدکهدرذیلبهچندمورداشارهمی¬کنیم. ۱: تقویتمبانیدینی بیتردیددینهمانگونهکهازدیرزماننیزعاملمهموحدتمیانتماماقشاروآحادجوامعاسلامیبودهاستامروزنیزمیتوانددراینراستانقشمنحصربهفردیایفانماید.همانطورکهپیش¬تر(درمقدمه) نیزبیانگشت،اگرملاکبرتریافرادرابراساستقواوتقربآنانبهخداوندبنانهیم،خواهیمتوانستدرجهتوحدتبخشیمیانصفوفملت،تاثیرشگرفیداشتهباشیموگرنهاینخودسرآغازیبیپایاندرایجادتفرقهوتشتتخواهدگردید. بنابرایناگربخواهیمازبروزتفکراتانحرافیازقبیلپانترکیسمجلوگیریکنیم،میبایدبراشتراکاتدینیتاکیدوبرآنتبلیغنماییموتمامافرادجامعهرادربرابرآنمساویبدانیم. ۲: مبارزهباتفرقهافکنان هموارهودرتمامزمانهاوزمینهاممکناستافرادیبهدلایلمختلفیبهبرخیمسایلازجملهایجادوالقایموضوعاتاختلافبرانگیزاقدامنمایندتاازکنارآنبهمنافعشخصیویاگروهیخودبرسند. لذابرایایمنسازیجامعهبایدبااینعدهبهمبارزهپرداختونگذاشتبهاهدافشومخوددستیابند. نیروهای اطلاعاتی و امنیتی باید با دقت تمام به رصد فعالیت نیروهای بیگانه در این منطقه پرداخته و بلافاصله به هرگونه مداخله نیروهای خارجی در این خطه پاسخ دهند. ۳: عمرانمناطقهدف موضوععمرانوآبادیهرمنطقه (کهنقشمهمیدرفقرزداییدارد) باعثخواهدشدتاعلاوهبرایجادعلقهودلبستگیمیانمردمانمناطقهدف،باحاکمیت،موجباتحمایتودوریازتفرقهرانیزفراهمآوردلذابهنظرمیرسدیکیازطرقیکهمیتوانددرجهتجلوگیریازشکلگیریبرخیپندارهایغلطموثرافتد،رسیدگیبهاینمناطقمیباشد. گسترشطرحهایعمرانیدرسطحزیرساختهاوتوسعهصنایعمتناسبباظرفیتهایاقتصادیمنطقهآذربایجانازاقداماتمهمیاستکهبایددولتهادرایرانبهآناهتمامورزندتابابهبودمعیشتمردممنطقه،تعلقاتآنهابهجمهوریاسلامیتقویتگردد. ۴: مشارکتبیشتردرادارهامور همانگونهکهتاریخبشریتنیزنشانمیدهد،شهروندانبههراندازهکهخودرادرادارهامورسهیمبدانندبههماناندازهنیزدرامورمشارکتوازآنحمایتخواهندنمود. بنابراینمیتوانگفتیکیازابرازهاییکهمیتوانددراینزمینهموثرباشد،مشارکتدادنمردمانیاستکهممکناستبامسایلیازقبیلپانترکیسمبهدامندشمنانبیافتند؛چراکهاگراینمشارکتاتفاقبیافتداصولاغیرتآنانچنیناجازهایرابهآناننخواهددادتاباحکومتدینیدرافتادهوباآنبهمبارزهبپردازند. این مشارکت می تواند از طریق سهیم کردن مردم در تصمیم سازی ها و انتخاب و انتصاب نیروهای بومی در جایگاه های سیاسی-اجتماعی این استانها به اجرا درآید. • در بعد خارجی(منطقه قفقاز و آسیای میانه): اما در بعد خارجی و به تعبیری نسبت به منطقه قفقاز و آسیای میانه نیز باید گفت که می بایست دولت راهکارهایی ارائه نماید. البته شاید گفته شود مگر در اصل ۱۵۴ قانون اساسی بر عدم مداخله ایران در مسائل داخلی دیگر کشورها تاکید نشده است؟ لذا چگونه ایران خواهد توانست در موضوع پان ترکیسم که در حوزه قفقاز مطرح است دخالت و با آن برخورد نماید؟ درجواب باید گفت هر چند بر اساس ذیل این اصل،جمهوری اسلامی از دخالت درامور داخلی دیگر ملت ها خودداری می¬کند ولیاولا، در این اصل آمده است که در مسائل داخلی نباید دخالت کند در حالی که موضوع پان ترکیسم جنبه خارجی یافته و کشور ما را نیز تهدید می کند. لذا برای استیفای حقوق ملت ایران(برابر اصل بیستم قانون اساسی) و نیز جلوگیری از تاثیر منفی این جریان بر مردمان بخش هایی از کشور،ضرورت دارد تا در این مساله وارد شده و ریشه آن را بخشکاند. ثانیا، انقلاب ما بر اساس ماهیت خود در حمایت از مستضعفان دنیا؛از مبارزه حق طلبانه آنان در برابر مستکبرین عالم در هر نقطه جهان حمایت می کند که می تواند این موضوع مصداقی برای این امر تلقی شود که باید از آن حمایت نمود. چراکه تحقیقا طرح مساله پان ترکیسم از سوی مستکبران و قدرت¬های جهانی به جهت ایجاد تفرقه میان ملل محوطه قفقاز و آسیای میانه بوده است. لذا ضرورت دارد تا مردم در برابر آنان مقاومت و ایستادگی نمایند و نگذارند به اهداف خود برسند. بنابراین راهکارهای سطح بین المللی عبارتند از: ۱: تقویت روابط دیپلماسی موضوع روابط حسنه سیاسی با سایر ملل دنیا از جمله مسائلی است که همواره از زمان های دور مورد توجه حاکمان و صاحبان قدرت بوده و امروزه این مهم جنبه حیاتی بخود گرفته است.در نتیجه به نظر می رسد همانگونه که قدرت های فرا منطقه¬ای همچون آمریکا و کشورهای اروپایی در تلاش برای برقراری روابط دیپلماسی با کشورهای حوزه قفقاز بوده و بر آن تاکید دارند تا به منافع از پیش تعریف شده خود دست یابند؛ایران هم می بایست با کشورهای منطقه قفقاز که مهم ترین آنها جمهوری آذربایجان می باشد، روابط نزدیک دیپلماسی داشته تا مانع از بروز و نفوذ تفکراتی همچون پان ترکیسم در این حوزه گردیده تا در نهایت موجبات تامین منافع ایران نیز فراهم آید. ۲: برنامه ریزی فرهنگی در تقویت باورهای ملی این منطقه از طریق رسانه ها یکی دیگر از برنامه¬هایی که می¬تواند در این موضوع موثر افتد این که ایران از طریق رسانه¬های برون¬مرزی خود، در پی ایجاد جنبشی فرهنگی علیه باور پان ترکیسم بوده و بر باورهای مشترک ملت¬های منطقه تاکید و آنان را بر حفظ و تقویت آن در میان خود تشویق نماید تا در طول زمان موضوع پان ترکیسم از میان این ملل از بین برود. ۳: کمک به گروه های منتقد تفکر پان ترکیسم یکی دیگر از راهکارهایی که می توان در این راستا تعقیب نمود، حمایت و هدایت گروه های منتقد این کج¬اندیشی می باشد به این که از جنبه های مختلف حمایتی در این راستا از این افراد کوتاهی نشود تا در دراز مدت بتوانند این موضوع را از اذهن ملت های خود خارج نمایند و زمینه اختلاف را از میان ببرند. ۴: حضور در عرصه مسایل اقتصادی این منطقه اقتصاد(economic) از جمله موضوعاتی است که همواره مورد توجه ملل دنیا بوده است و امروزه نیز از اهمیت فوق العاده¬ای برخوردار می باشد. لذا می توان گفت از دیگر مواردی که می توان از آن بعنوان ابزاری در جهت جلوگیری از گسترش تفکر التقاطی پان ترکیسم،در منطقه قفقاز بهره گرفت همان حضور ایران در عرصه¬های اقتصادی این کشورها می باشد به این که اگر این حضور جدی تر و نمایان¬تر باشد کشورهای حوزه قفقاز و آسیای مرکزی بیشتر احساس نیاز و وابستگی به ایران داشته و برای تامین نیازهای خود به اقداماتی همچون طرح موضوع پان ترکیسم روی نخواهند آورد و این امر تا بدانجا خواهد رسید که اساس این موضوع از میان برود.   جمع بندی و نتیجه گیری در این فصل دیدیم که جریانات پان ترکی در ایران اسلامی جایگاهی نداشته و ندارد. تعلقات دینی و ملی شهروندان آدربایجانی نیز به قدری بالاست که همواره در مسیر تحقق آرمانهای خود مبنی بر تشکیل یک کشور اسلامی و مقتدر در منطقه خاورمیانه همواره پیشگام بوده اند. تلاشهای عمده و رشادت های مردم اذربایجان در طول ۲ قرن اخیر در مبارزه با روسیه، قیام مشروطه، مقابله با استبداد قاجار، گسترش و توسعه فکری-اجتماعی ایران، مبارزه با وابستگی پهلوی به غرب، انقلاب اسلامی و مبارزه با دشمنان در جنگ تحمیلی نمونه هایی از این حقیقت هستند که مردم آذربایجان از اصیل ترین و شجاع ترین مردم ایرانی به شمار می روند که در مسیر تحقق آرمان های انقلاب همواره پیشرو بودند. به بیان دیگر نباید فریب رسانه های غربی مبنی بر عدم تعلق خاطر آذری ها به ایران را خورد. این تلاشهای مذموم و پوچ همواره با شکست مواجه خواهند شد، زیرا مردم این خطه قهرمان پرور همواره با سنن و آئین های ایرانی-اسلامی همراه بوده و در نتیجه خود این مردم بهترین نیروی مقاوم در برابر جریانات بیگانه و پان ترکی است. البته باید توجه داشت که در این راستا و برای تقویت این نیروی مقاوم، باید برخوردی مناسب با شهروندان آذری رخ داده و با توسعه اقتصادی-اجتماعی منطقه زمینه همبستگی ملی را در این استانها فراهم نمود.   منابع

فصل سوم پان ترکیسم از منظر تحولات منطقه¬ای مقدمه پان ترکیسم به عنوان یک جریان سیاسی از همان آغاز فعالیت، نقش مهمی در تحولات مناطق مختلف ایفا کرده است. به بیان دیگر جنبش¬های قوم گرایانه با محوریت اقوام و قبایل ترک، بارها زمینه¬ساز رویدادهای مهمی بوده است که در شکل دادن به نقشه سیاسی آن بخش از زمین تاثیر داشته است. البته باید توجه داشت که ما در این فصل صرفا به وقایعی خواهیم پرداخت که در محدوده بخشی از کره خاکی محصور شده است. نیاز به تذکر نیست که تمامی این رویدادها دارای ابعادی جهانی نیز بوده و شاید در آینده کوتاه مدت یا بلندمدت بتواند بر روابط میان بسیاری از کشورهای جهان اثر بگذارد. اما مسئله¬ای که ما در این فصل در پی آن هستیم، این است که یک جریان سیاسی و فعالیت¬های اعضای آن در رابطه میان واحدهای سیاسی همسایه و مجاور یکدیگر چه تاثیری دارد. بنابراین محوریت مباحث فصل پیش رو معطوف به مناطقی خواهد بود که دارای اقلیت¬ها یا اکثریت¬های قومی ترک هستند. در این راستا باید پیش از ورود به بحث باید این مناطق را شناسایی و معرفی نماییم. پیش از این به تاریخچه اقوام ترک اشاراتی شده بود. بر اساس همین مقدمه شاید بتوانیم این مناطق را به چهار بخش عمده تقسیم کنیم. ترکیه و آناتولی نخستین منطقه¬ای خواهد بود که به بررسی آن خواهیم پرداخت. پس از آن به سراغ قفقاز جنوبی خواهیم رفت. منطقه¬ای که اگرچه تنها دو کشور آذربایجان و ارمنستان را در بر می¬گیرد، اما یکی از بحرانی¬ترین مناطقی است که از جریانات پان تورک تاثیر پذیرفته است. سومین منطقه¬ای که در تاریخ خود شاهد رویدادهای منبعث از ادعاهای قومیتی ترکها بوده است، قفقاز شمالی است. این منطقه شامل برخی از جمهوری¬های خود مختار روسیه و گرجستان بوده و دارای پیچیدگی¬های خاص خود است. چهارمین و آخرین منطقه مورد بحث در این فصل نیز آسیای میانه است. منطقه¬ای که از جنوب به افغانستان و ایران و از شرق به چین محدود شده و روسیه و دریای خزر نیز مرزهای غربی و شمالی آن را تشکیل می دهند. شایان ذکر است که فصل حاضر به چهار بخش تقسیم خواهد شد که این مناطق را مورد بررسی قرار خواهد داد. البته در این مسیر کار را با معرفی کوتاهی از ساختار قومی- اجتماعی این مناطق ارائه نموده و تاریخچه فعالیت¬های قومی-سیاسی نیز مورد بازخوانی قرار خواهد گرفت و در نهایت وضعیت امروز آن منطقه مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.   ترکیه و آناتولی آناتولی (ازیونانی: ανατολή،”برآمدنخورشید”،”شرق”) نامتاریخیبخشباختریترکیهاست. پارهخاوریترکیهاززمانرومیان”آسیایصغیر”یاآسیایکوچکگفتهشده‌است. درآغازاینواژهتنهابهآناتولیغربیگفتهمی‌شدواصطلاحآناتولیبهعنواناسمیکاستانهنگامتجدیدتقسیماتاستان‌هادردورهتنظیماتاواسطسده ۱۹ ازبینرفتوازاینتاریخبهبعدآناتولیدراصطلاحجغراقیاییبهتمامشبهجزیرهگفتهمی‌شد،کموبیشتاخطترابزون،ارزنجان،بیرجیکواسکندرونکهاکنونبخشبزرگآنپاره‌ایازترکیه‌است. نامشناسی آناتولیواژهیونانیآناتولبهمعنیشرقیاطلوعآفتاباست .مرجعایننامگذاریدرطولتاریخمتغیربوده‌است. شایددراصلتنهابراینامیدنمستعمراتایونیاندرساحلآسیایصغیرکاربردداشته‌است. درامپراتوریبیزانسنیزآناتولیکابهبخش‌هایمیانیوغربیترکیهامروزیگفتهمی‌شده‌است. تاریخآسیایکوچک اینمنطقهاززمانغلبهکورشبزرگبرپادشاهلیدیتاآمدناسکندر،هموارهبخشیازشاهنشاهیایرانهخامنشیبود.درسال ۱۹۶ پسازمیلادامپراتوریرومبراینسرزمینتسلطیافت. درسال ۳۹۵ میلادیباتجزیهٔدولترومبهدوامپراتوریرومشرقیوامپراتوریرومغربی،سرزمینیکهشاملترکیهکنونیاستقسمتیازرومشرقییابیزانسگردید. پایتختایندولتشهربیزانسبود. کهدرزمانکنستانتینامپراتورروموبارسمیتیافتنمذهبمسیحتغییرنامیافتوبه”کُنستانتینوپولیس”نامورشد. اماترکانمهاجرکهآرامآرامواردشبهجزیرهٔآناتولیشدهبودندتوانستندپسازدوقرنباقدرتتماماینسرزمینراازآنخودکنندتاسرانجامسپاهیانمحمددومدرسال ۱۴۵۳ شهرمسیحی”کنستانتینوپولیس”راگشودندوبهعمررومشرقیدراینمنطقهپایاندادند. بر اساس این مرور کوتاه تاریخی به سادگی در می یابیم که این منطقه یا جهان اصولا از آغاز نه مسلمان بوده و نه تحت تملک اقوام ترک بوده است. حضور ایرانیان باستان و سپس رومیان بیانگر عدم اصالت رویکرد قومیتی پان ترکیسم در آناتولی است. حتی ادعای برخی از ترک ها مبنی بر ریشه نام آناتولی در زبان ترکی (برگرفته از ترکیب آنا+دیلی، یعنی زبان مادری) نیز کاملا تکذیب می¬گردد. حتی در بررسی زبان های منطقه آناتولی نیز به یک یافته جالب می¬رسیم. زبان¬های باستانی این منطقه، همگی از زبان¬های هندو اروپایی بوده و تمامی آنها منقرض شده¬اند. این زبان¬ها عبارتند از زبانهیتی، زبانلووی،زبانلیکیه‌ای،زبانپالائی،زبانکاریایی وزبانلیدیایی؛ که بسیاری از آنها با زبانهای سومری و مادی شباهت داشتند. تاریخ آناتولی اما روند تحولات آناتولی با قدرت یافتن عثمانی کاملا تغییر نمود. پادشاهانامپراتوریعثمانیهموارهسیاستپان‌ترکیسمرادنبالمی‌کردندوتشکیلیکحکومتترکبزرگازغربآناتولیتادشتترکستانچینکههمهاقوامترکزبانراشاملشودوتحتحمایتورهبریترکیهعثمانیباشدرادرسرمی‌پروراندند.این جریان فکری بیشتر ریشه در وضعیت داخلی این امپراطوری دارد. تشکیل یک امپراطوری اسلامی در منطقه ای مملو از تنوع قومی و زبانی، آن هم در بدترین وضعیت اقتصادی منطقه آناتولی و شام و شبه جزیره عربستان سبب شده بود تا امپراطوری عثمانی مسیر سقوط را به سرعت بپیماید. تضعیف این امپراطوری باعث شد تا سردمداران آن به فکر منابعی جدید برای تعریف هویت باشند. در نتیجه زبان ترکی پادشاهان این سلسله ی در حال سقوط به عنوان مبنای تعریف هویت مردم منطقه برگزیده شد. اما این مولفه نمی توانست به صورت کامل باعث همگرایی میان مردم آن امپراطوری شود. این مردم که درآغاز تحت لوای اسلام و در مقابله با امپراطوری روم متحد شده بودند، هنوز دین مشترکی داشتند. اما زبان و قومیت آنها در طول سالهای حکومت عثمانی تغییر نکرده بود. وجود تعداد بسیاری از اقوام کرد، آشوری و عرب و حتی یونانی در آناتولی موجب می شد تا بسیاری از ساکنان این منطقه این هویت جدید ساختگی را نمی پذیرفتند. نتیجه این مقاومت اقوام غیر ترک زبان منطقه چیزی جز افزایش خشونت نبود. پادشاهان امپراطوری عثمانی و پس از آن سردمداران ترکیه امروزی با افزایش فشار بر دیگر اقوام سعی بر پاکسازی این منطقه بودند. فشارها به اقلیت ها به قدری شدت یافت که کوچ اجباری اقوام و یا کشتار بسیاری از آنها را سبب می شد. در مورد جنایات عثمانی و ترکیه کنونی باید توجه داشت که مهمترین جنایان به قتل عام ارامنه و کردها اختصاص دارد. برابراسنادومدارکتاریخی،پیشازآغازجنگجهانیاول (۱۹۱۴ میلادی) حدود ۲٫۵ میلیونارمنیدرقلمروامپراتوریعثمانیدرشرایطیاسفناکزندگیمی‌کردند. روزینبودکهدرهرشهروآبادیارمنی‌نشینچندنفریبهدستترک‌هاکشتهنشوند؛حتیکردهاکهقبایلیچادر‌نشینبوندهرازگاهیازکوهپایینمی‌آمدندوپسازقتلوغارتروستاهایارمنی‌نشینباردیگربهکوه‌هابازمی‌گشتند. درچنیناوضاعواحوالیکهکردهاوترک‌هایاطرافروستاهایارمنیانمسلحبودندودولتنیزهرروزآنهارامسلح‌ترمی‌ساختبهارمنیاناجازهنگهداریاسلحهبرایدفاعدربرابرمتجاوزانکردوترکدادهنمی‌شد. هنوزکشتارهایجمعیآغازنشدهبوداماکشتارهایپراکندهوپی‌درپیارمنیانترسووحشتیرادردل‌هابهوجودآوردهبود. دولت‌هایاروپاییبارهابهسلطانترکتذکردادهبودند،تذکراتیکههیچ‌گاهازحدحرفتجاوزنمی‌کردوسلطانترکنیزهربارقولاصلاحاتمی‌دادولیزماناصلاحاتیکهاز ۴۰ سالپیشوعدهدادشدهبودهیچ‌گاهفرانمی‌رسید. کشتارهایمحدودوپراکندهارمنیانسرانجامدر ۱۸۹۴ میلادیابعادوسیعییافتوشکلقطعیوکاملیککشتاردستهجمعیرابهخودگرفتودرسرتاسرآناتولیگسترشیافت. شمارقربانیانناگهانبهمرزبی‌سابقه‌ایرسیدوقتل‌عامارمنیانعمومیتیافتوبهسرعتازمنطقه‌ایبهمنطقه‌دیگرسرایتکرد. درپیمداخله‌قدرت‌هایاروپاییبرایپایاندادنبهکشتارارمنیان،سلطانترکباحیله‌گریخاصخوداجرایطرحیاصلاحیرابهاطلاعدولاروپاییرسانداماکشتارهانهتنهاپایاننیافتبلکهشدتوسرعتبیشتریگرفت. قتلعامارمنیانطیسال‌های ۱۸۹۴-۱۸۹۶ میلادیساکنانارمنیآناتولی (قسمت‌هایشرقیترکیه)،ترابوزان،ارزنجان،بیتلیس،وان،ماراش،اورفا،بابیورت،ساسون،دیاربکر،موش،ارزروم،آداناو… رایکیپسازدیگریبهکاممرگفرستاد. درایندورهحدود ۳۰۰ هزارارمنیبهطرزفجیعیسلاخیشدند؛ازجملهجنایت‌هایعثمانی‌هادراینمقطعمی‌توان ۲۸ دسامبر ۱۸۹۵ میلادیدراورفارانامبرد. دراینواقعهبیشاز ۲۵۰۰ زن،مردوکودکارمنیکهازترسجانخودبهداخلکلیساپناهبردهبودندباآتشکشیدنکلیسابهدستماموراندولتعثمانیزندهزندهسوزاندهشدند. احزابوگروه‌هایگوناگونارمنیکهازسیاست‌هایخشنوکشتارهایسلطانعبدالحمیدبهتنگآمدهبودندبهکمکگروه‌هایانقلابیترک،معروفبهترک‌هایجوان،شتافتند. ترکانجوانکهکمیته‌ایبهنامکمیتهاتحادوترقیتشکیلدادهبودندوعلیهسلطانعبدالحمیدمبارزهمی‌کردندسرانجامدر ۱۹۰۸ میلادیطیکودتاییسلطانرابهپذیرشمشروطیتوتشکیلمجلسملیواداشتندوخودراسازماماموررادردستگرفتند. یکسالبعد (۱۹۰۹میلادی) سلطاندستبهضدکودتاییزدومدتینیزموفقشدتابراوضاعمسلطشوداماباردیگرترک‌هایجوانزماماموررادستگرفتندواینبارسلطانعبدالحمیدبرایهمیشهازسلطنتخلعشد. زمانیکهارمنیانمی‌پنداشتندبابرکناریسلطانعبدالحمیدهمهبدبختی‌هاودورانترسووحشتبهپایانرسیدهناگهانیکباردیگردر ۱۹۰۹ میلادیسیمایخشونتبرآنانظاهرشد. اینبارصحنهکشتارشهرآدانابودکهقریببه ۳۰ هزارتنازارمنیانآنقربانیشدند. شیوهکشتاروجنایتکاملاشبیهبهمواردقبلیبود؛تیراندازی،تجاوزبهزنانارمنی،همکارینیروهایمنظمارتشباجنایتکارانوغارتگراندرکشتارودرپایانبازهمهیچکسبهجرمآدم‌کشی،غارتوآتش‌سوزیمحاکمهومجازاتنشد. اینکشتاربازتابگسترده‌ایدراروپاداشتولطمهشدیدیبهحیثیتسلطانواردآوردوالقابیمانندسلطانسرخ،هیولایایلدیزو … بهاودادهشد؛سیاستمدارانوروشنفکراناروپانیزکشتارارمنیانعثمانیرابهشدتمحکومکردند . درتابستانسال ۱۹۱۴ دنیادرآتشجنگجهانیاولشعلهورشد.بموازاتدرگیرىدرسایرنقاطبینمتفقین (روسیهوانگلیسوفرانسه)واتحادیه (آلمانوعثمانىواتریشوهنگرى) جنگهائىبینقواىروسوعثمانىنیزدرگرفت.ازآنجملهدرقفقازبیننیروهاىترکبفرماندهىانورپاشاوزیرجنگوقواىروسدرمنطقه”سارىقمیش” جنگىواقعشدوعثمانىهاشکستهولناکىخوردند.عثمانى-هایکىازدلائلناکامىخوددرجنگسارىقمیشراهمدلىارامنهباروسهاوعملکردنبعنوانستونپنجممی¬دانستند. لذامسالهارامنهبراىترکهاىجواننگرانکنندهترشدهوبعدامنیتخارجىنیزپیداکرد.شعلهورشدنجنگبراىدولتوقتترکیهفرصتمناسبیایجادکردتامسالهارامنهرابرایهمیشهحلکند. کاریکههیچکدامازسلاطینقبلیعثمانیوبویژهسلطانعبدالحمیدموفقبهانجامآننشدهبودندیابهتربگوئیمفرصتآنرابدستنیاوردهبودند. ترکهابرایاجرایسیاستارمنی زدایی،ابتدامردانبین ۱۵ تا ۵۰ سالهرابهبهانهبردنبهجبهههاینبردبهارتشفراخواندند. همچنیندستورصادرشدهرکسکهاسلحهداردبایدبهارتشتحویلدهدودولتهرآنچهکهممکناستدرخلالجنگمورداحتیاجارتشقرارگیردنظیرلباس،قاطر،غذاوغیرهراضبطخواهندنمود. ولیبنابهادعایارامنهظاهرادولتفقطاموالارامنهرابهنفعارتشضبطمینمود. سرانجامدرروز ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ بدستوردولتعثمانیحدود ۳۰۰ نفرازرهبرانوبزرگانارمنی،روحانیون،نویسندگانوسیاستمدارانارمنیدستگیرشدهوهمگیآنهابجزاسقفیبهنامکومیتاسکهموسیقیدانبزرگیهمبوداعدامکردند.ایناسقفنیزهوشوحواسخودرادراثرآنچهکهدیدهوبراوگذشتهبود،ازدستداد. اینسرآغازقتلعامبود. درهمانروزحدود ۵۰۰۰ نفرازارامنهاستانبولدرکوچه-هاومنازلشانبقتلرسیدند . ازفردایآنروز،بموجبفرمانموقت “انتقالواسکانمجدد” عساکرعثمانیبهشهرهاوروستاهایارمنینشینرفتهوآنهارابهاینبهانهکهدرمنطقهجنگیقراردارندوبایدبهجاهایامنکوچدادهشوند،ازخانه¬هایشانبیرونکشیدند. البتهایناقداماتدولتاستانبول؛باواردکردناتهاماتىازقبیلجاسوسى؛خیانتوجدائىطلبىبهبسیارىازارامنهتوامبود.درتبلیغاتوزارتجنگترکیهنیزکوششمی¬شدارامنه “تهدیدىبراىامنیتملى” معرفىشوند. آناندستههایارمنیراکهبیشترآنهارازنان،کودکانوسالخوردگانتشکیلمیدادند،بصورتکاروانهاییبطرفتبعیدگاهروانهمیساختند. تبعیدگاهیکهبرایآناندرنظرگرفتهشدهبود،صحرایمرکزیسوریهواقعدرمنطقهدرالزوردرنزدیکیشهرحلببود.شماریازسربازانوافسرانشریکدراینقتلعامبعدتربخشیازارتشآزادی¬بخشمصطفیکمال (آتاتورک) شدندهمینامرباعثشدهکهدولتترکیهدرطول ۸۰ سالموجودیتخودقتلعامارمنیهاتوسطارتشعثمانیرانپذیردتامجبوربهقبولپیامدهایاخلاقیوحقوقیآننباشد. در ۲۴ ماهمه ۱۹۱۵ دولمتفقیعنىبریتانیا؛فرانسهوروسیهدراعلامیهمشترکىخطاببهبابعالى؛ضمناشارهبهاخبارنگرانکنندهازکشتارارامنهمقاماتدولتعثمانىرامسئولدانستند. پس از پایان جنگ نیز متفقین پیگیر محاکمه عاملان این قتل عام بودند. اماازانجاکهسیاستانگلیسبعدازجنگتغییرکردهبودومبتنىبرروىکارآوردنگروهىازنظامیانازترکهاىجوانبهرهبرىمصطفىکمالپاشابوددیگربهترکیهبعنوانیکدشمننمینگریستندونمیخواستندکهآنانراتضعیفکنند. برایناساس ۱۲ تنازمتهمانکشتارارامنهراکهاکثراازوزراىسابقبودندبهمدرسهند (چناىفعلى)وبقیهمتهماندستگیرشدهرابهجزیرهمالتدرمدیترانهانتقالدادند.بعدهاانگلیسىهااینترکهاىمتهمرادرچندمرحلهبااسراىباقیماندهانگلیسىکههنوزدراردوگاههاىترکیهبودندمبادلهکردندوموضوعتشکیلدادگاهبینالمللىنیزمنتفىشد. بنابراین به وضوح می بینیم که انگلستان به عنوان بزرگترین حامی تولد دولت ترک در آناتولی، در مسیر دستیابی به منافع خود از کنار این قتل عام گذشته و نشان داد که دست پنهان بریتانیا در تولد و رشد پان ترکیسم همیشه حاضر بوده است. اگرچه قتل عام ارامنه بزرگترین جنایت این جریان در طول تاریخ است، اما خشونت قومی ترک ها در آناتولی به این موضوع محدود نمی گردد. قتل و غارت عثمانی در بلغارستان و یونان بارها محکوم شده است. اما کردها و ارامنه محور اصلی خونریزی های عثمانی و ترکیه بودند. در کشتار آدانا در منطقه آدانا توسط عثمانی در سال ۱۹۰۹ شاهد مرگ ۳۰ هزار نفر از ارامنه بودیم. اما بیش از ۱۰ برابر این تعداد در نسل کشی دیگری در حمیدیه از میان رفته بودند. کشتار حمیدیه که از تلخ ترین وقایع بشری است، دارای ابعادی بسیار خاص است. اخذ مالیات غیرقانونی از سوی کردها در منطقه ساسون از ارامنه موجب نارضایتی آنها گردید. اما حکومت سلطان عثمانی با حمایت از کردها دست به کشتار در منطقه مذکور زد. پس از کشتار فوق الذکر در دهه ۱۸۷۰، اروپائیان از در مخالفت برخواسته و فشار بر امپراطوری در حال زوال عثمانی را افزایش دادند. درپاسخبهدرخواستقدرتهایبزرگدایربرتنبیهمقصران،سلطانعبدالحمیددومبهقاضیشهرموش (شهر) وبهسرکردهنیروهایترککهعملیاتکشتاررارهبریکردهبودندخلعتونشانافتخارداد. اینحوادثغمانگیزلردرزبرینخستوزیرانگلیسرابرآنداشتتایکنقشهاصلاحیبهمنظوراجرایمفادماده ۶۱ معاهدهبرلینپیشنهادکند. نمایندگانارمنیاز ۱۸۷۸ بهبعدبرطبقماده ۶۱ معاهدهبرلینمرتباًاجرایاصلاحاتموعوددرشهرستانهایارمنیرادرخواستمی‌کردند. خواسته‌هایارمنیانمتضمننکاتزیربود: • تشکیلمجددششولایتارمنیترکیهبامرزهایطبیعیخود. • انتصابحاکمیبرایهریکازآنشهرستانهاکهموردقبولقدرتهایاروپاییباشد. • اصلاحسیستموصولمالیاتکهتابهآنروزچیزیبجزیکراهزنیرسمیسازمانیافتهنبودهاست. • اصلاحتشکیلاتقضایی • ایجادیکژاندارمریمخلوطیعنیارمنی‌هانیزدرآنداخلباشند. • حقداشتننمایندگانیبهتناسبجمعیتدرشوراهایمحلی. البته اینخواسته‌هایمشروعهیچوقتتحققپیدانکرد . درماهسپتامبر ۱۸۹۵ ارمنی‌هادرقسطنطنیهتظاهراتیبهرهبریحزبهینچاکبرپاکردندکهبهخونکشیدهشد. ازپیآنکشتارهایعظیمیازسپتامبرتادسامبر ۱۸۹۵ بهوقوعپیوست. کشتارهابهمقیاسبسیاروسیعیدرترابزون،بایبورت،ارزروم،ارزنجان،بتلیس،دیاربکر،الازیغ،آرابگیر،ملطیه،سیواس،ماردینوقهرمانمرعشصورتگرفت. اینکشتارهادرشانلیاورفهبهاوجشدتخودرسید،چهدرآنشهردرطولهفتهاولعیدمیلادمسیح،سههزارنفرارمنیکهبیشترزنوکودکبودندودرکلیسایجامعشهرپناهگرفتهبودنددرهمانکلیسازندهزندهبهآتشکشیدهشدند. جمعکلقربانیانکشتارهای ۱۸۹۴ تا ۱۸۹۶ (مناطقارزروم،وانوبتلیس) ۲۰۰۰۰۰ نفربرآوردشدهاست. بهاضافه ۱۰۰۰۰۰ نفرکهدرزمستانهایسختارمنستانبهعلتویرانشدنخانهوکاشانهازگرسنگیوسرمامرده‌اندوکودکانیکهبراثرازدستدادنوالدینخودتلفشدندوبالغبر ۵۰۰۰۰ کودکیتیمشدند. علاوهبرارمنی‌ها ۲۵۰۰۰ نفرآشوریدرشهردیاربکرکشتهشدند. البته ماجرا با اشغال بانک عثمانی توسط نیروهای ارمنی به رهبری پسدارماجیان و تهدید روسیه پایان یافت و سلطان عثمانی اگرچه کشتار را متوقف ساخت، اما در اجرای مفاد توافق فوق الذکر اقدامی انجام نداد. کشتار کردها نیز دومین مجموعه خونریزی وحشیانه ترک هاست. در این زمینه اشاره به دو واقعه ضروری است. کشتاردرسیمدرمیانهسال‌های ۱۹۳۸ و ۱۹۳۷ درجاییکهاکنوناستانتونجلینامیدهمی‌شود،رویداد.درسال ۱۹۳۸ و ۱۹۳۷ تعداد۶۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰۰کردعلویتوسطارتشترکیهکشتهوهزاراننفرتبعیدشدند . گزارشهایمحرمانه‌ایازتاریخ ۴ می ۱۹۳۷ ازهیاتوزیرانومجلسترکیهبدستآمده. بخشیازاینگزارشافشاشدهچنیناست:” بایستیدرسیممحاصرهشود. کردهابایستیدرجامعهترکذوبشدهومستحیلشوند. بایستینیروهاینظامیبهجستجودردرسیماقدامکردهوضمنبررسیغارهاییکهمردمدرآنهاپناهمیگیرند،تمامیراهها،سنگرهاواراضیمردمنیزموردکنترلقرارگیرند.” برپایهمجلهتحقیقاتنسل‌کشی،بارهبریگروهترکانجوانبرنامهازمیانبردنهویتمردمزازا،بیرونراندنآنهاازسرزمیناجدادیشانوجابجاییآنهادرگروهایکوچکترانجامشدهاست.درایندورهمردمزازامجبوربهجابجاییوپیاده‌روی‌هایمرگآورواجباربهترککردنگردیدند. ترکانجواناینبرنامهرادردرازایجنگجهانیاولاجراکردندکهدرطیآن ۷۰۰ هزارکردوزازامجبوربهجابجاییاجباریشدندکهدرمیاناینجابجایی‌هایاجباری ۳۵۰ هزارنفرازآنانازمیانرفتند. اینکردهاتوسطگروهترکانجوانمجبوربهراهپیمایی‌هایمرگ‌آورشبیهبهآنچهبرایارامنهاتفاقافتادشدند . کهبخشیازبرنامه‌ایبودکهبرایازبینبردنهویتکردهادرترکیهانجامشد. همچنیناینجنبشدلیلیاستبرنگاهیکهدولتترکیهتاسال ۱۹۹۱ برکردهاداشته‌است. درتلاشیبرایانکارهویتکردهادولتترکیهتاسال ۱۹۹۱ کردهاراجزوترک‌هایکوهستانیردهبندیمی‌کرد. دومین جنایت سازمان یافته نیز جنایت مرعش بود. کشتارقهرمان‌مرعشیابهاختصارکشتارمرعشواقعه‌ایبودکهدرآنبیشاز ۱۰۰ نفرازمردمکردعلویتوسطگروهگرگهایخاکستریقتل‌عامگردیدند.اینکشتاراز ۱۹ تا ۲۶ دسامبر ۱۹۷۸ میلادیودرشهرقهرمان‌مرعشترکیهرخداد . البته ترور و درگیری میان کردها و ترک ها در سالهای اخیر تشدید شده است. این در حالیست که ترکیه به دلیل ترس از تقویت ترک ها در سوریه و عراق، حتی در حملات هوایی و موشکی به شمال این دو کشور نیز شرکت جسته و ادعاهای فرامرزی و غیرقانونی خود را بدون هیچ پشتوانه منطقی پیگیری می کند. بنابراین به وضوح می¬بینیم که پان¬ترکیسم و فعالیت قومی ترک¬ها در منطقه آناتولی تنها به خشونت مبتنی بوده و نتیجه¬ای جز مرگ و میر نداشته است. درگیری ترک¬ها با ارامنه، اختلافات تاریخی با اروپا در ارتباط با یونان و بلغارستان، اختافات ارضی با یونان در حمله به قبرس و تقسیم آن و در پایان دشمنی با کردهای عراق و سوریه سبب شده تا پان ترکیسم دلیل عمده ناامنی در منطقه به شمار آید.   ارمنستان، آذربایجان و گرجستان (قفقاز جنوبی) قفقازناحیه‌ایدرمرزآسیاواروپامیاندریایخزرودریایسیاهاستکهرشته‌کوهقفقازدرآنواقعاست. قفقازازنظرسیاسیبهدوبخشقفقازجنوبی (ماورایقفقاز) وقفقازشمالیتقسیممی‌شود.قفقازجنوبیشاملکشورهایجمهوریآذربایجان،ارمنستان،گرجستانوبخشهایکوچکیازشمالباختریایرانوشمالخاوریترکیهمی‌شوداماقفقازشمالیجزئیازروسیهاستوشاملجمهوری‌هایخودگردانچچن،داغستان،اینگوشتیا،کاراچای-چرکسیا،کاباردینو-بالکاریا،سرزمینکراسنودار،آدیغیه،اوستیایشمالی-آلانیا،وسرزمیناستاوروپولمی‌شود. پیشازتشکیلحکومتماد،حکومت‌هاییهمچوناورارتووکلخادرقفقازشکلگرفتهبودکهقدمتبرخیازآن‌هابهبیشاز ۴۰۰۰ سالنیزمی‌رسد،امادرنتیجهجنگ‌هایفرسایشیبینایندولت‌هاازقدرتآن‌هاکاستهشدوبعدهادولتهخامنشیآنراتصرفنمودوبهخاکخودضمیمهنمود. بخش¬هاییازقفقازدردوره‌هاییتحتتسلطحکومتایرانقرارداشت. دراوایلقرننوزدهممیلادیجنگهایایرانوروسبرسرتسلطبرمناطقجنوبیوشرقیقفقازدرگرفت. درپایاندورهاولجنگروسیهباانعقادعهدنامهگلستانبیشترمناطققفقازودرپایاندورهدومجنگباعهدنامهترکمن‌چایتقریباًتمامیاینمنطقهرابهتصرفخوددرآورد. بافروپاشیشورویدرسال ۱۹۹۱ سهجمهوریگرجستان،ارمنستانوآذربایجاندراینمنطقهاعلاماستقلالکردند.ازشاعرانبزرگپارسی‌گویقفقازمی‌توانبهخاقانی،نظامی،مجی،بدر،مهستی،هندوشاهنخجوانیوپسرشمحمدبنهندوشاهاشارهکرد. گرجستان اولین کشور منطقه است که به بررسی آن خواهیم پرداخت. این کشور که از ۸۴ درصد نژاد گرجی در ترکیب با ارامنه، روس، آذربایجان و آسی¬ها تشکیل شده است، به دریای خزر متصل بوده و خطوط انتقال گاز و نفت متعددی در آن قرار داشته و یا در حال تاسیس است. بزرگترین معدن منگنز تنها یکی از ذخایر پربار این کشور بوده و باید اذعان داشت که صنعت و کشاورزی گرجستان در منطقه قفقاز از دیگر دولتها پیشرفته تر است. البته بواسطه جنگ های داخلی پس از استقلال از شوروی در سالهای ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۴ شاهد تضعیف حاکمیت ملی در گرجستان و تشکیل دو جمهوری خودمختار در درون این کشور نیز بودیم. گرجستان به عنوان کشور شمالی قفقاز جنوبی و به علت مرز وسیع مشترک با روسیه، از درگیری های قومی ترکها فاصله دارد. البته تشکیل جمهوری های خودمختار متعدد در قفقاز شمالی در روسیه سبب شده تا این کشور نیز با بحران مواجه گردد. اما مسیر فعالیت قومیت ها در گرجستان کاملا واگرایانه است. به بیان دیگر هیچ جریانی به دنبال تشکیل یک کشور بزرگ در منطقه نبوده و هر یک از گروه های زبانی و قومی در پی تشکیل یک دولت مستقل و کوچک هستند. استقلال اوستیا و آبخازیا و پیوستن¬شان به جمهوری های تحت نظارت روسیه سبب شده تا اقتدار حاکمیت گرجستان تا حدودی متزلزل گردد. در این میان اگرچه در بدو امر باید منتظر تشکیل کشورهای کوچکی در سرزمین فعلی گرجستان در دهه آتی باشیم. اما نباید فراموش کرد که چنین دولت های خردی نیاز به حمایت های بین المللی و منطقه یا دارند. منبع تزریق این حمایت نیز از دو کشور روسیه و ترکیه تامین می گردد. بنابراین اگر از یک سو اوستیا به سمت روسیه گرایش می یابد، اما بعید نیست که اقوام رقیب جریانات مسیحی و گرجستانی به سمت آذربایجان و ترکیه تمایل نشان دهند. بنابراین گرجستان به عنوان کشوری که با تنوع قومی و زبانی بسیاری روبروست می تواند در آینده دور آماج حملات پان ترکها قرار گیرد. اما خوشبختانه روابط مناسب دولت ایران با سران گرجی سبب شده تا تنش چندانی میان این دو کشور رخ ندهد. نتیجه این امر گسترش روابط فرهنگی و تجاری میان دو دولت بود. بطوریکه میخاییل ساکاشویلی رییس جمهور سابق گرجستان، در دیدار وزیر امور خارجه وقت ایران، ضمن تاکید بر گسترش روابط دو کشور گفت:” ایران بخشی از غرور ملی، احساسات و فرهنگ ماست و نسبت به همه موضوعات مربوط به ایران حساس هستیم.”ساکاشویلی در آغازین سال دهه ۱۳۹۰ همچنینبهاهمیتزبانفارسیوعلاقه‌مندیمردمگرجستانبهآناشارهکردوازجمهوریاسلامیایرانخواستبااعزاماساتیدزبانفارسی،ازتقویتآندردانشگاههایگرجستانحمایتکند . حتی در زمان وزارت آقای متکی توافقی برای لغو روادید میان دو کشور امضا شده و همکاری ایران با شهر بندری باتومی ارتقا یافت. شایان توجه است که باتومی مرکز جمهوری خودمختار آجاریا است. این جمهوری نیز در جنوب غربی گرجستان و در مرز ترکیه قرار داشته و دارای بنادر مهمی در دریای سیاه است. و دولت ایران با تقویت همکاری با این جمهوری خودمختار می تواند مسیر نفوذ ترکیه و جریانات پان ترکی را به گرجستان رصد و کنترل کند. لذا ضریب خطر فعالیت جریانات جدایی طلبانه در این منطقه کاهش خواهد یافت. ارمنستان و آذربایجان به عنوان دیگر کشورهای قفقاز جنوبی مهمترین طرفین درگیری¬های پان-ترکی در دهه¬های اخیر بوده اند. وجود اقلیت ارمنی در برخی مناطق آذربایجان و حضور تعدادی آذری در قسمت¬هایی از ارمنستان سبب شده تا هر دو کشور نسبت به یکدیگر ادعاهای سرزمینی داشته باشند. نتیجه این درگیری، مناقشه ناگورنو-قره باغ بود که همچنان به صورت زخمی کهنه در روابط کشورهای قفقاز حضور دارد. اما قبل از ورود به مناقشه قره باغ باید اشاره کنیم که ارمنستان اولین کشوری بود که حتی پیش از امپراطوری روم، دین مسیحیت را به رسمیت شناخته و حتی کلیساها و صومعه هایی از قرون اول، چهارم و دهم میلادی تا کنون باقی مانده اند. به عنوان مثال شهرتاریخی “تیگراناکرت” (قرناولمیلادی) یکیازچهارشهریاستکهبهنام “تیگرانکبیردوم”،پادشاهارمنستاندرقرناولمیلادیدرچهارگوشهاینکشوربناشدهوبقایایآناخیراًدرمنطقه “مارتاکرت” قراباغکشفشدهاست. به علاوه باید به دو قلعه اشاره نمود. قلعه “هاندابرت”(قروندهمالیهجدهم) به عنوان مقرخاندان “واختانگیان – دوپیان”،حکام “خاچنعلیا” آرتساخکهدرمنطقه “شاهومیان” قراباغ واقع شده و قلعه “مایرابرت”(قرون ۱۰ تا ۱۸ میلادی) که توسط “واچاگانباره‌پاشت”،پادشاهآرتساخو “اوتیک” درقرنپنجممیلادیبناشدهودرشرق “استپاناکرت” (پایتختقراباغ) قراردارد. اینقلعهکهنامتاریخیآن “واراراکن” بوده،درطولتاریخهموارهبهعنوانسدیدربرابرتهاجماتاقواممهاجرترکعملنمودهاست. از دیگر موارد قابل ذکر صومعه و کلیسای آماراس است. این صومعه که از قرن چهارم در قره باغ احداث شده است، محل دفن چندین قدیس و “مشروپ ماشتوتس” به عنوان مبدع الفبای ارمنی است. صومعه های “دادی وانک” و “گاندزاسار” و “دزیدزرنا وانک” نیز از دیگر صومعه های باستانی این منطقه مورد ادعای پوچ آذربایجانی هاست. البته اوج تظلم به ارامنه این است که رهبران آذری منطقه از برخی مراکز مذهبی ارامنه مانند کلیسایجامع “قازانچتسوتس” به عنوان انبار غله و پارکینگ از سال ۱۹۲۰ به بعد استفاده کرده اند. (برای درک شدت این توهین تنها تصور کنید که در کشوری بیگانه مساجد مسلمانان را به انبار علوفه تبدیل کنند.) یا این حال ارمنستان و ارامنه همواره تحت تاخت و تاز اهالی ترک منطقه قفقاز بوده اند. مهمترین این کشتارها توسط نیروهای عثمانی بود که در بخش مربوط به آناتولی رسیدگی شد. و بزرگترین جنگ میان آذربایجان و ارمنستان نیز مناقشه قره باغ بوده است. اما پیش از ورود به بحث قره باغ باید فهرستی از کشتار ارامنه را در این بخش منتشر کنیم. نام تاریخ مکان سازمان دهندگان قربانی (بعضا تخمینی) کشتار حمیدیه ۱۸۹۴-۱۸۹۶ امپراطوری عثمانی سلطان عبدالحمید دوم ۳۰۰۰۰۰ کشتار ارمنی-تاتار ۱۹۰۵-۱۹۰۷ باکو، گنجه (الیزابت پول) نخجوان، شوشی مسلمانان قفقازی(آذری) و شهروندان ارمنی ۱۰۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ نفر از دو طرف کشتار آدانا آوریل ۱۹۰۹ شهر آدانا ترکیه دولت ترکان جوان ۳۰۰۰۰ نسل کشی ارامنه آوریل ۱۹۱۵، ۱۹۲۳-۱۹۲۴ امپراطوری عثمانی دولت ترکا نجوان ۱۵۰۰۰۰۰ روزهای سپتامبر شپتامبر ۱۹۱۸ باکو، جمهوری آذربایجان در زمانی که در تصرف ترکان بود. اردوی اسلام ۳۰۰۰۰ کشتار شوشی مارس ۱۹۲۰ شوشی، قره باغ (آن زمان تحت کنترل آذری ها بود) جمهوری دموکراتیک آذربایجان ۳۰۰۰۰ کشتار سومقاییت فوریه ۱۹۸۸ سومقاییت، آذربایجان شوروی ملی گرایان آذربایجان ۱۳۲ قتل عام گنجه نوامبر ۱۹۸۸ گنجه، آذربایجان شوروی ملی گرایان آذربایجان ۱۳۰ قتل عام باکو سال ۱۹۰۵ سال ۱۹۹۰ باکو، اذربایجان شوروی ملی گرایان آذربایجانی ارتش مسلمان قفقاز از ترکها و تاتارها، ترک زبانان قفقاز سال ۱۹۰۵، ۲۰۵ نفر سال ۱۹۹۹۰، ۹۰نفر قتل عام ماراقا آوریل ۱۹۹۲ ماراقا قره باغ، آن زمان تحت کنترل نیروهای آذربایجان بوده است. نیروهای مسلح آذربایجان ۴۰ مناقشه قره باغ جنگقَرَه‌باغ (بهارمنی: Արցախյանազատամարտ) (بهترکیآذربایجانی: Qarabağ müharibəsi) جنگیبودکهازفوریه ۱۹۸۸ تامارس ۱۹۹۴ درناحیهقره‌باغ،واقعدرجنوبغربیجمهوریآذربایجان،بیناکثریتارمنیساکنباپشتیبانیارمنستانوجمهوریآذربایجانرخداد. بابالاگرفتندرگیری،هرکدامازطرفینسعیدرپاکسازیقومیمناطقتحتتصرفخودازنژاددیگرکردند. ازاینرو ۳۰۰,۰۰۰–۵۰۰,۰۰۰ ارمنیساکنآذربایجانو ۷۲۴,۰۰۰ آذریمجبوربهمهاجرتازارمنستانومناطقاشغالیجمهوریآذربایجانشدند. مجلسخودمختارقره‌باغرایبهیکپارچگیباارمنستاندادوباانجامیکهمه‌پرسیمردمغالبارمنیساکنمنطقهرایموافقدادندواینمسألهتصویبشد. در ۲۰ فوریه ۱۹۸۸ مجلسقره‌باغرسماًیکپارچگیخودباارمنستانرااعلامکرد. درحالیکهبراساسقانوناساسیشوروی،تغییرمرزهایجمهوری‌هابدونموافقتآنانغیرقانونیبود.بحبوحهٔاصلیجنگپسازفروپاشیاتحادجماهیرشورویودراواخرزمستانسال ۱۹۹۲ آغازشد. بلافاصلهمیانجیگری‌هایبین‌المللیآغازشد. جمهوریاسلامیایراندراینزمینهابتکارعملرادردستگرفتومذاکراتمستقیمیراباطرفیندرگیرانجامداد. اماهیچیکازطرفینحاضربهتندادنبهرایهیأتمیانجینشد. ارتشارمنستاندربهار ۱۹۹۳ برمناطقیبیرونازقره‌باغ (بینقره‌باغوارمنستان) برترییافت. درپایانجنگدرسال ۱۹۹۴،ارمنستانبه‌جزقره‌باغ، ۹٪ ازخاکآذربایجانرابهتصرفدرآورد. جنگقره‌باغ زمان ۱۹۸۸-۱۹۹۴ مکان ارمنستانوآذربایجان نتیجه پیروزیارمنستان-استقلالقره‌باغ جنگندگان قره‌باغ ارمنستان آذربایجان چچن ترکیه مجاهدین افغان فرماندهان ساموئل بابایان مونته ملکنیان هارونیان سارکزیان آرکادی ترتاوسیان آناتولی زینویچ اسکندر حمیدف صورت حسین‌اف رحیم قاضی‌اف شمیل باسایف نیروها ۲۰٬۰۰۰شامل ۸۰۰۰ سرباز از ارمنستان آذربایجان ۴۲۰۰۰ ترکیه ۳۵۰ افسر و هزاران داوطلب مجاهدین افغان ۱۰۰۰-۳۰۰۰ شبه نظامیان چچن ۳۰۰ تلفات ۴٬۰۰۰تا ۶٬۰۰۰ کشته ۲۵٬۰۰۰زخمی ۱۱٬۰۰۰تا ۱۶٬۰۰۰ کشته ۶۰٬۰۰۰زخمی پیش‌زمینه در نگاه نخست این درگیری ساده به نظر می رسد. اما ریشه های تاریخی عمیقی در تاریخ دارد. تاریخاختلافاتونبردهایاینمنطقهطولانیوچندصدسالهمی‌باشد. اماباپایانیافتنجنگجهانیاولوتسلیمشدنامپراطوریعثمانیوهمچنینسقوطامپراطوریروسیهوزمامداریاینکشوربهدستبلشویک‌هاابعادفراگیرتروجدی‌تریبهخودگرفت. دراینزمانبودکهارمنستانوآذربایجاناستقلالخودرااعلامکردند. ولیاختلافاتیبرسر ۳ منطقهحائلدوکشورنوظهوروجودداشت:استانسیونیک،نخجوانوقره‌باغ. بابالاگرفتنکشمکش،ارمنستانتلاشناموفقیرابرایتصاحباینمناطقانجامداد. باورودارتشبریتانیابهقفقازجنوبیدرپیپیروزیدرجنگجهانیاولدرسال ۱۹۱۹،اینمناطقتلویحاًبهآذربایجانواگذارشد.دوماهبعدباورودلشکر ۱۱ شورویبهمنطقهقفقازوشکل‌گیریجمهوریسوسیالیستاتحادقفقازکهکشورهایارمنستانوآذربایجانکنونیرانیزشاملمی‌شد،قره‌باغبهجمهوریسوسیالیستیارمنستانشورویواگذارشد. امامخالفانکمونیستآذریایننظرباسرکردگینریماننریمانفتوانستندچندسالبعدودرسال ۱۹۲۱ ازسردیروابطارمنیهاباشورویاستفادهکردهواینمنطقهرامجدداًبهآذربایجانملحقکنند. بعدازاینواقعهارمنستانچنددههسعیکردازطرقغیرنظامیاینمنطقهرابازپسگیردکهموفقبهاینکارنشد. بارویکارآمدنمیخائیلگورباچفدرسال ۱۹۸۵،ویتصمیمگرفتبادرپیشگرفتندوسیاست،اوضاعنابسامانشورویرابهبودببخشد. اینسیاستهاکهگلاسنوستوپروستریکانامداشتند،موجبشدکهایالتهایاقماریناراضیبهاینفکرافتندکهزمینهبرایدرپیشگرفتنحرکت‌هایاستقلالطلبانهآنهافراهمشدهاست. مردمقره‌باغازوضعتبعیضآمیزبینبومیانارمنیوآذریگلایهداشتند. ترویجیکسویهفرهنگآذری،جذببهترنیروهایآذریدراداراتدولتیودرنهایترسیدگینیروهایامدادیشورویبهزلزلهزدگانمنطقهاسپیتاکدراثرزلزله ۷ دسامبر ۱۹۸۸ وبی‌توجهینیروهایامدادیبهآسیبدیدگانارمنیازجملهعللنارضایتیشناختهمی‌شود. زمانیکهاولیندرگیریهایقومیدراینمنطقهنمایانشد،آذربایجانبهعنوانیکیازایالت‌هایاتحادجماهیرشورویسعیدرسرکوباینحرکتآزادی‌خواهانهداشت. بامداخلهنیروهاینظامیآذریوکشتهشدنچندمعترض،ایناحساسدرمیانارمنیهافراگیرشدکهنسلکشیدیگریبعدازنسل‌کشیارامنهتوسطترکانعثمانیوعلیهارامنهدرحالشروعشدناست. پسآناننیزبهجمع‌آوریسلاحوآموزشنیروپرداختند. ایناقدامپیشگیرانهٔارمنیهابافروپاشیشوروی،سرعتیچندبرابرگرفتچراکهآنهاانتظارورودارتشجمهوریآذربایجانبهاینمخاصمهرامی‌کشیدند. البته اگر در تاریخ کمی دقت کنیم خواهیم دید که علت افزایش جمعیت ارامنه این منطقه چیزی جز کوچ اجباری ارامنه در عصر عثمانی نیست. جنگ روسیه تزاری و عثمانی در منطقه ارمنستان غربی که در خاک ترکیه امروزی است و عقب نششینی روسها دلیل اصلی مهاجرت ارامنه به ارمنستان کنونی بود . در نتیجه اگر اکثریت قره باغ را ارامنه تشکیل داده و با همه پرسی به ارمنستان ملحق شده اند، ریشه در خشونت و جنگ وحشیانه عثمانی علیه ارامنه داشته است. البته مناقشه قره باغ بسیار پیچیده و خاص است. آغاز جنگ در شرایطی بود که دو کشور از خاک دولتی واحد به نام شوروی بودند. اما پایان آن در زمان اعلام استقلال طرفین بوده است. از سوی دیگر قره باغ خود را یک جمهوری مستقل خودخوانده می نامد. و در سوی مقابل هیچ سازمان بین المللی آن را به رسمیت نشناخته است. البته حضور جنگجویان افغان و شبه نظامیان سلفی چچن تحت رهبری خانواده شیشانی (حالت معرب چچنی) نیز بر بغرنج شدن آن بیافزاید. به هر حال دولت ایران نیز در این میان تلاشهایی برای میانجیگری داشت که چندان موفق نبود. از سوی دیگر اعلام بی طرفی و کمک به آوارگان و پناهندگان طرفین نیز سبب شد تا چهره ایران در این میان بهبود یابد. به هر طریق منطقه قفقاز جنوبی به عنوان بحرانی¬ترین منطقه برای فعالیت¬های قومیتی ترکها شناخته می شود. این امر نیز دلایل متعددی دارد. ۱٫ نزدیکی این منطقه به ترکیه به عنوان رهبر و پیشرو جریانات پان ترکیست موجب شده تا شدت ترویج این آموزه ها تشدید گردد. ۲٫ تنوع قومی در آذربایجان و ارمنستان تنها به ۲ قوم محدود می شود. در حالیکه تنوع در قفقاز شمالی یا آسیای میانه بسیار بالاتر بوده و در نتیجه نسبت قومیتی ترکها متغیر است. ۳٫ استفاده از اختلاف مذهبی به عنوان یک ابزار برای تحریک احساسات مردم: در اسیای مرکزی تمامی اقوام مسلمان هستند. اما تندروهای وهابی و سلفی چچن و افغان در این منطقه بواسطه دشمنی با حکومت¬ها مسیحی و بی دین شوروی و روسیه و ارمنستان، دست به شورش¬های قومی می¬زنند. بر پایه این موارد به خوبی مشاهده می شود که منطقه قفقاز جنوبی به عنوان مرکزی حساس برای آینده فعالیت های پان ترکیست ها شناخته می شود. به بیان دیگر موفقیت آنها در گردهم آیی جمهوری های خودمختار ترک نشین روسیه می تواند نه تنها برای دیگر کشورها و مناطق ترک نشین سرمشق تلقی شود، بلکه می تواند سبب شود تا این احساس در دیگر جریانات قومی نیز شکل بگیرد که شاید بتوان با تمسک به زور و خشونت به خواسته های خود برسند.   قفقاز شمالی (ناحیه فدرالی قفقاز روسیه) قفقازشمالییاشمالقفقازبخششمالیسرزمینقفقازاست. قفقازناحیه‌ایمیاندریایخزرودریایسیاهاست. قفقازبهدوبخشقفقازجنوبی (ماورایقفقاز) وقفقازشمالیتقسیممی‌شود.قفقازشمالیاکنونجزئیازروسیهاستوشاملجمهوری‌هایخودگردانچچن،داغستان،اینگوشتیا،کاراچای-چرکسیا،کاباردینو-بالکاریا،سرزمینکراسنودار،آدیغیه،اوستیایشمالی-آلانیا،وسرزمیناستاوروپولاست.داغستاندرجنوبخاوریقفقازشمالیموردادعایحکومتقاجاریهبود. فتحعلیشاهقاجارطیجنگهایایرانوروسادعایخودراازاینمنطقهپسگرفت. جمعیت ایالات مذکور نزدیک به ۱۰ ملیون نفر تخمین زده می شود. قفقازشمالیباواقعشدندرشمالجبالبزرگقفقازوجنوبروسیهازدیربازباایرانزمینوجهاناسلامدرارتباطبودهاست. اینمنطقهیکششمازکلتولیداتکشاورزیروسیهراباداشتن ۱۲% ازجمعیتاینکشورداراست. وجودمنابعنفتوگاز،حضوردرکریدورشمالـجنوب،داشتنبنادرمناسبوقرارگرفتندرکناردودریایسیاهومازندرانازسایرخصوصیاتژئوپلتیکیمنطقهاست. تنوعفرهنگیواجتماعیازجملهپراکندگیقومیازنژادآلتایی،هندواروپاییوقفقازی،تنوعزبانیبابیشاز ۵۰ گونهزبانشناختهشده،شاخصههایدینیبادارابودنگوناگونیمذهبیازاسلامحنفی،شافعیوشیعی،یهودیت،مسحیتارتودکسشرقی،گریگوریوکاتولیک،بودیسم،ادیانیکتاپرستیباستانیمانندیزیچنیکوادیانیاباورهایخرافییابهتعبیربومیبتپرستی،پیچیدگیهایسیاسیواجتماعیمنطقهرانشانمیدهد. تمامیاینخصیصههادرسالهایپایانیدههیهشتادمیلادیواواخردوراناتحادجماهیرشورویباعثبحرانهایشدیدامنیتیدراینمنطقهگشتکهبیشتراینتعارضاتریشهدردورانگذشتهوسیاستشورویدرسرکوبقومگراییداشت. برایناساسقوم¬گرایییکیازاصلی¬تریندلایلناامنیدرقفقازدرطیسالیاناخیربودهاست. درحالحاضرنیزدرگیریمیاناوست¬هاواینگوش¬ها،کارچای¬هاوچرکس¬ها،آوارهاودارگین-ها،بالکارهاوکاباردها،آدیغه¬هاوقزاق-هاوهمچنیناحتمالجبههگیرینظامیسرانچرکسدربرابرگرجستانبهعلتجنگباآبخازیاازجملهمهمترینمناقشاتبالقوهقومیدرقفقازشمالیاست. تنوعقومیقفقاز وجوداقواممتعدددرقفقازبرپیچیدگیهایمنطقهمیافزایدومنطقهراهموارهدرمعرضبروزدرگیریوتنشقرارمی-دهد،زیرادرمیانبسیاریازایناقواموبنابرسیاستهایتقسیماراضیروسهااختلافاتجدیوعمیقیوجوددارد .دربسیاریازمنابعقفقازرابهعنوان «موزهاقوام»میشناسند.اعراب،قفقازرا «جبلالاسنه»مینامیدند،زیرادرقفقازقومیتهایمتعددباانواعزبانها،سننوآدابورسومومذاهبمختلفساکنمیباشند. درسرتاسرقفقازمیتوانبیشاز ۶۰ گروهقومیراازیکدیگربازشناخت . اقوامبومیقفقازبهسهخانوادهنژادیتقسیممیشوندکهعبارتنداز «هندواروپایی» (ارامنه،ایرانیها: تاتها،تالشها،اوستها،کردها،آذریها)، «آلتایی» (ترکها: قرهچایها،بلغارها،نوگایها،کومیکها) و «قفقازیها» (آدیغهـآبخازی،ناخوـداغستانی،کاتولی). بدیهیاستکهتجمعوزیستاینهمهنژادوقومیتدریکمنطقهجغرافیاییمحدودباوسعتیحتیکمترازدویستهزارکیلومترمربع،تنشهاودرگیریهاییراموجبمیشود. مشکلکثرتوفراوانیقومیتهادرمنطقهزمانیشدتبیشتریبهخودگرفتکهرهبراناتحادجماهیرشورویپراکندگیواسکانطبیعیقومیتهارابههمزدهوهمزیستیمسالمتآمیزآنانرابصورتغیرمتجانسیدرسطحاراضیمنطقهپراکندهساختند،بطوریکههموارهدرناامنیودرمعرضتهدیدبهحیاتخودادامهدادند. پیدابودکهچنینشرایطیمنافیامنیتوآرامشقومیتهایمختلفبودهوآنهارادرمعرضچالشوبرخوردبایکدیگرقرارمیدادکهبارهاهمچنینشدوکاربهدرگیریوجنگکشید. قفقازپسازفروپاشیشوروی،چهرهیکمنطقهکاملاًبیثباتوناآرامراداشتهاست . ظهوراختلاف-هایقومیـجغرافیاییمتعددازاواخرحیاتاتحادجماهیرشورویوتبدیلشدنبرخیازآنهابهدرگیری-هایجدیوخشونتباردراوایلدهه ۱۹۹۰م.،دربی¬ثباتیوناامنیمنطقهنقشداشتهاست. درواقعمنطقهقفقازدربیشازیکدههاخیریکیازمنازعهخیزترینمناطقجهانبودهاست. بهطورکلیثباتمنطقهقفقازقبلازفروپاشیشورویبرهمخوردوبرخیازصاحبنظرانمعتقدندکهتحولاتقفقازدرسرعتبخشیدنبهفروپاشیشورویمؤثربود. اولیناقدامبرایجداییطلبی،پیشازفروپاشیدردورانزمامداریگورباچف،درقفقازجنوبیوسپسقفقازشمالیاتفاقافتاد. درسال ۱۹۸۹م. درگیری¬هایقومیازآبخازستانآغازشد،جاییکهاقلیتی ۱۸ درصدیازآبخازهایجمهوریخودمختارآبخازستان،خواهانجداییازگرجستانوپیوستنبهروسیهشدند. درهمینسال،جداییطلباناوستیایجنوبینیزخواهانجداییازگرجستانوپیوستنبهروسیهواوستیایشمالیشدند. درسال ۱۹۹۱م. جمعیتتقریباً ۱۵۰ هزارنفریارامنهیقرهباغکوهستانیدرآذربایجاناعلامجمهوریمستقلکردند.ایناستقلالطلبیمنجربهجنگیخونینشدکههنوزپسازگذشتبیشازپانزدهسال،اینبحرانلاینحلباقیماندهاست. درقفقازجنوبیعلاوهبرخواسته-هایجدیجداییطلبی،نغمه¬هایاعتراضوجداییطلبیازتالش¬هاولزگی¬هادرآذربایجاننیزشنیدهمی¬شد. درداخلگرجستاننیزبحثارمنیان،آذربایجانیهاوترک-هایمسختیبعنوانیکاقلیتغیرهمگونباگرجیانوبحرانخیزوجوددارد. درقفقازشمالی،اعلاماستقلالچچنوجداییطلبیازروسیهدرسال ۱۹۹۱م. مهمترینتحولیبودکهبعداًمنجربهجنگطولانیبادولتمرکزیروسیهشد .درنوامبر ۱۹۹۲م.،یکسالپسازاستقلالچچن،روسیهبااعلاموضعیتفوقالعادهدراوستیایشمالیواینگوش،بهعلتمناقشاتارضیواوضاعبحرانی، ۳۰۰۰ سربازبهاینمنطقهاعزامداشت. ایندرگیریهااولیننشانهبروزبرخوردهایقومیپسازفروپاشیبود. اما مسئله مهم در این منطقه عدم وجود ریشه مشترک در جنبش های مردمی است. از یک سو روس زبان های آبخازیا به دنبال استقلال هستند و از سوی دیگر سلفیون چچنی (که به خشنترین و وحشی ترین تروریست های بنیادگرای اسلامی شهرت دارند،) در چچن به دنبال تشکیل امارات اسلامی قفقاز هستند. البته جریانات پان ترک نیز به فعالیت می پردازند، اماعدم قدرت کافی آنها و سرکوب تندروی¬های بیش از اندازه از سوی روسیه سبب شده تا شدت خشنت پان ترکیسم در یان منطقه کاهش یافته و در نتیجه زمینه برای مقابله با آنها نیز فراهم باشد. ناگفته نماند که روسیه برای این جمهوری¬های خودمختار درجه¬ای از آزادی در سیاست خارجی را نیز در نظر گرفته است که می-تواند موجب بهبود روابط ایران و قفقاز شمالی گردد. بههررویسیاستقفقازیایرانبعدازجنگدراوستیایجنوبی،توسطوزیرامورخارجهایرانبهعنوانبستهیتهران (۳+۳) ارائهشد،تاایرانهمچنانبهعنوانکشورحافظصلحودوستیدرمنطقهمعرفیگردد. اینبستهشاملمواردیکلیچونتفاهممیانطرفینوعدمدخالتکشورهایفرامنطقه-ایوحضورششکشورمنطقهیعنیایران،روسیه،ترکیه،آذربایجان،ارمنستانوگرجستانبود. بااینحالبهنظرمیرسد،باحضوروقدرتآمریکاواسرائیلدرگرجستان،اینطرحدارایضمانتاجراییوبندهایعملینباشد. ازاینرومواردزیربهعنوانراهکارارائهمیشود: ۱٫ دایرکردندفاترونمایندگیهایایراندربرخیازشهرهایقفقازشمالیازجملهدرماخاچکالاوولادیقفقاز: ازدورانقاجار،کنسولیهایایراندرایندوشهرفعالبودهوانجمنهاومدارسایرانیدایربودندکهباقطعرابطهاینمنطقهباایراندردورانکمونیسم،اینمراکزنیزتعطیلشد. ازاینرودرحالحاضرباتوجهبهعلاقهمندیمسئولینومردمایننواحیبهخصوصداغستان،چچنواوستیایشمالیبرایتردددرایرانوحتیحضوربازرگانانایرانیدراینمناطقکهپتانسیلسرمایهگذاریاقتصادیوبازرگانیزیادیرادارااست،بازگشاییایندفاتر،تاثیراتمخملیونرمیدرمنطقهخواهدداشت. ۲٫ بازسازیآثارواماکنایرانیدرمنطقه: بازسازیآثاریهمچونمسجدایرانیهایولادیقفقاز،مدرسهینوروزولادیقفقاز،ساختمانکنسولیایراندرولادیقفقازوسایرآثارکهبهصورتنیمهتخریبدرآمدهودایرکردنمراکزکهدرفوقذکرشد،میتواندنخستینقدمدراینراستاباشد. ۳٫ حضوردرعرصههایفرهنگیودانشگاهیقفقازشمالی: ازنکاتقابلتوجهدرقفقازشمالیکهدرخاکروسیهمحسوبمیگردد،حضوردانشگاهیانوفرهنگیاناسرائیلدراینخطهاست. تفاهمنامههایبسیاریمیاندانشگاههایقفقازشمالیبهخصوصدانشگاههایچرکسستانبادانشگاههایآمریکاییواسرائیلیوجودداردوتبادلاستادودانشجوهرسالهانجاممیپذیرد. اینروند،همانندمدلحضوراسرائیلوآمریکادرقفقازجنوبیاستکهبهانقلابهایمخملیوتاثیردرقشرروشنفکرودانشگاهیجمهوریهایگرجستان،ارمنستانوآذربایجانمنجرشد. بستنتفاهمنامهبادانشگاههایقفقازشمالیجهتتبادلاستادودانشجودررشتههایخاصهمچونزبانفارسی،تاریخ،ایرانشناسی،حقوقوعلومسیاسیو…،باتوجهبهابرازتمایلدانشگاههایدولتیماخاچکالا،گروزنیواوستیایشمالی،راهگشایتاثیراتبعدیدرقفقازشمالیاست. درکناراینتفاهمنامههاارسالکتبروسیوانگلیسیدرزمینههایتاریخی،مذهبیوسیاسی،اعزاممدرسینزبانفارسی،اعزاممبلغینمذهبی،اعزامدانشجوبرایتحقیقاتمیدانی،بهوجودآوردناتاقهایبازرگانیواقتصادیمشترکواعزامتیمهایورزشی،بدونشکجاپایایراناسلامیرابیشازپیشدرمنطقهاستوارترخواهدکرد. ۴٫ دعوتازدولتمردانجمهوریهایخودمختارقفقازشمالیوبستنقرارداددرزمینههایفرهنگیوهنری،اقتصادی،ورزشیو…: باتوجهبهسابقهوپیوندهایتاریخیوهمچنینابرازتمایلسیاستمدارانونخبگانمنطقهبرایهمکاریباایراندرتمامیعرصهها،میتوانبامقداریصرفهزینهوزماناینافرادرابهایراندعوتوتفاهمنامههایهمکاریدوجانبهبستهشود. قابلذکراستکهدرقانوناساسیروسیهاینروابطتاحدودیدراختیارخودجمهوریهامیباشد. همکاریهایدوجانبهبرخیجمهوریهاازجملهچچن،داغستانواینگوشباکشورهایحوزهیخلیجفارسوکاباردینوـبالکاریا،کاراچایـچرکسیاوآدیغهباترکیه،اردنواسرائیلوهمچنینآمدورفتهایسرانایندولبهاینکشورها،الگووضامنمناسبیبرایدعوتازاینافرادبرایحضوردرایراناست. ۵٫ بازگشاییدفاترومراکزایرانشناسیوتقویتآموزشزبانفارسیدرمدارسودانشگاههایقفقازشمالی: حضور ۱۰۰ هزارنفریایرانیانبومیشدهدرقفقازشمالیازچرکسستانتاداغستانوعدمآشناییایشانبازبانفارسیبهعلتفراموشیزبانی،همچنینعلاقهمندیدانشگاهیانبرایتاسیسدورههایزبانفارسیوتجربهیموفقاینروشازسالهایپایانیدههی ۹۰ میلادیدردانشگاهدولتیماخاچکالاواوستیایشمالی،تاثیراتفرهنگیوسیاسیمناسبیرادراینمناطقایجادمیکند. دراینمیانعلاقهمندیریاستدانشگاهدولتیگروزنیدرچچنبرایدایرکردنایندورهقابلتوجهاست. متاسفانهعدمحمایترایزنیازاینمراکز،باعثتعطیلیویاسردیدانشجویانودانشگاهیاناینجمهوریهاشدهاست. ۶٫ اعطایبورستحصیلیبهدانشجویانبومیبرایآموزشدردانشگاههایایران: همانگونهکهبسیاریازشخصیتهایسیاسیوفرهنگیکشورهایقفقازازتحصیلکردگانکشورهایغربیمیباشندومعمولاًبعدازبازگشتبهکشورشان،ازشعارهایکشورمیزباناستفادهمیکنندوگرایشنسبتبهآندارندوتجربهدرموردایراننیزچنیننتیجهایبهبارآوردهاستلذابورسکردنبرخیدانشجویانمستعدوکوشاجهتتحصیلدرایرانوسپسبازگشتبهکشورشان،بسیارحائزاهمیتاست. سالیانهبسیاریازدانشجویاندانشگاههایقفقازشمالیدربورسهایاعطاییبهکشورهاییچونترکیه،اسرائیلوکشورهایاروپاییاعزاممیشوندودردورههایکوتاهوبلندتحصیلیشرکتمیکنند. ازجملهمعروفترینآنهامیتوانبهمیخائیلساکاشویلیاشارهنمودکهدرهارواردبهتحصیلپرداختهاستوبعدازدانشآموختگیبهمیهنخودبرایفعالیتهایسیاسیبازگشتهاست. ۷٫ بالابردنحجممبادلاتاقتصادیباجمهوریهایخودمختاروافزایشترددایرانیانوبالعکس: باتوجهبهپتانسیلهایاقتصادیمنطقهیقفقازشمالیکهبازاریمناسببرایکالاهایایرانیمحسوبمیگرددوهمچنینحملونقلآسانآنازطریقبندرانزلیوانتقالبهبندرماخاچکالا،میتواناینچشماندازراداشتکهبابرقراریارتباطاتسیاسیـفرهنگی،اینعرصهنیزمنافعاقتصادیووابستگیسیاسیبههمراهآورد. نگاهمثبتمردمومسئولینقفقازشمالی،امکاناینامرراآسانترمیکند. ۸٫ دعوتازاستاداندانشگاهوشخصیتهایفرهنگیقفقازشمالیبهایران: برایتقویتبسیاریازفاکتورهایفوق،دعوتوحضورشخصیتهایعلمیوفرهنگیمنطقهدرایرانوهمکاریبامراکزفرهنگیودانشگاهی،سطحدیپلماسیعمومیایراندرقفقازشمالیراافزایشدادهومعضلاتیکهدرقفقازجنوبیبرایماایرانیاندرزمینههایگوناگونایجادشدرادرآیندهکاهشمیدهد.   آسیای میانه آسیایمرکزییاآسیایمیانهسرزمینپهناوریدرقارهٔآسیااستکههیچمرزیباآب‌هایآزادجهانندارد. اگرچهمرزهایدقیقیبرایاینسرزمینتعریفنشده‌است،امامعمولاًآنرادربرگیرندهکشورهایامروزیازبکستان،تاجیکستان،ترکمنستان،قزاقستان،قرقیزستانمی‌دانند. اغلبسرزمین‌هایدیگریچونافغانستان،مغولستان،کشمیر،شمالوغربپاکستان،وسین‌کیانگ (ترکستانشرقیقدیم) درغربچینوجنوبسیبریدرروسیهنیزشاملآسیایمرکزیمی‌شوند.بهبخشیازآسیایمرکزیکهدرمیاندورودآمودریاوسیردریاجایدارددرمنابعکهنترعربیوفارسی”ماوراءالنهر” (ودرفارسیفَرارود) گفتهمی‌شد. بهبخشیازشمالوشرقآسیایمرکزیدردوره‌هایی”ترکستان”هممی‌گفته‌اند. ایدهنامیدناینمنطقه‌هابهعنوانیکمنطقهٔیگانهٔجغرافیاییبانامآسیایمرکزیدرسال ۱۸۴۳ توسطالکساندرفونهومبولت،جغرافیدانپروسیمطرحشد. برایمرزوبومجغرافیاییاینمنطقههنوزتعریفکاملومشخصیوجودندارد.درسال ۱۹۲۴ پسازبرپاییحکومتبلشویک‌هاآسیاازنظرسیاسیدرارتباطبامسکوبهسهبخش ۱- آسیاینزدیکمنطقهقفقاز ۲- آسیایدورمتصرفاتسیبریوسرزمین‌هایخاور ۳- آسیایمرکزیحدفاصلآسیایدوروآسیاینزدیکتقسیمگردید . آسیایمرکزیدردرازایتاریخباکوچ‌نشینانوجادهٔابریشمیادآوریشده‌استومانندجاده‌ایبرایپیوندمردم،جابجاییکالاهاواندیشه‌هابیناروپا،خاورمیانه،آسیایجنوبیوآسیایشرقیبوده‌است. آسیایمرکزیدرباستانوازآغازتاریخازپنجسرزمینمرگیانا (مرو)،باختر (باکتریا)،سغد،خوارزموسکاستانتشکیلشده‌بودکهمردمانشانایرانی‌تباربودندوبهزبان‌هایایرانیمیانهسخنمی‌گفتند واینسرزمین‌هادردورانباستانبهمروربخشیازشاهنشاهیایرانشدند.ساکناندرآسیایمرکزیبیشتراز ۷۰ قوموملیتهستندواینمنطقهپتانسیللازمبرایدرگیری‌هایقومیونژادیدارد. جمعیت این منطقه بین ۶۰-۸۰ میلیون تخمین زده می شود. زبان‌ها زبان‌هایرایجورسمیدرآسیایمرکزیترکمنی،ازبکی،تاجیکی،زبان‌هایپامیری،روسی،قزاقی،وقرقیزی،همچنیننزدیک ۶ میلیوننفرگویشورزبانروسینیزدرآسیایمرکزیهستند. در تبار شناسی این زبان ها میتوان آنها را به ۳ دسته تقسیم نمود.نخست، زبان های فارسی شامل زبان های پامیری، دری و تاجیکی. دوم، زبان های ترکی شامل قرقیزی، قزاقی و ترکمنی. و سوم زبان های میانجی و غیره مانند روسی و مغولی. بر اساس این تفاسیر به وضوح مشاهده می شود که این سرزمین وسیع دارای تنوعی بالا بوده و در نتیجه هیچ یک از این گروه ها حق ادعای تسلط بر کل منطقه آسیای میانه را ندارند. این در حالیست که در تاریخ منطقه شاهد جنگ های بسیاری نیز بوده ایم. تسلط ایرانیان، چینی¬ها (امپراطوری¬های هان و هون)، مغول¬ها، تاتارها و روسها بر این مناطق همگی باعث شده تا اختلاط قومی و زبانی نیز افزایش یابد. اما نکته منحصر بفرد منطقه، ماهیت کوچ نشینی ساکنان آن در گذشته های دور است. این اقوام به دلیل شرایط سخت زیست محیطی همواره در حال جابجایی بودند. در این تحرک همیشگی نیز در صورتی که با شهر یا تمدنی پایدار مواجه می¬شدند، یا در آن ادغام می¬شدند یا با آنها می¬جنگیدند. این فرایند سبب شد تا شهرهای بسیاری در کنار رودها و دریاچه¬های منطقه شکل گیرد. تولد شهرها و تحرک همیشگی موجب شد تا برخی از اقوام طی قرون متمادی از محل اولیه خود دور شوند. و در نهایت مرزبندی¬هایی که در دهه¬های اخیر شکل گرفته نیز موجب شده تا اقوامی که با یکدیگر قرابت دارند، در کشورهای متعدد تقسیم شوند. حضور تاجیک¬ها در افغانستان و یا حضور ازبک¬ها در ترکمنستان و افغانستان نمونه¬ای از این موارد است. اما این منطقه نیز بواسطه حضور اقوام ترک دچار معضل پان ترکیسم شده است. بهگزارشخبرگزاریفارسدرآسیایمرکزی،”نورسلطاننظربایف”رئیسجمهوریقزاقستاندراظهاراتیکهدرسایتخبریزکانقزاقستانآمدهاست،تأکیدکرد،ازدریایسفیدتا”آلتای”،بیشاز ۲۰۰ میلیوننفرترکزبانزندگیمی‌کنندکهاگرمتحدشوندیککشوربزرگدرجهانایجادمی‌شود. ایندرحالیاستکهکارشناسانایناقداماتراهمانپان‌ترکیسممبتنیبرفرهنگوتاریخمشترک،زبانوایجاددولتمشترکارزیابیمی‌کنند. آنانمعتقدندکهتجربهتاریخینشاندادهاستکههرطرحیکهمبتنیبراحساساتزبانیدنبالشوددرواقعآرمانیاستزیراهیچ‌گاهترک‌هایقفقاز،آسیایمرکزی ‌ویاترک‌هایولگادریکدولتمتحدبهسرنبرده‌اند. پیشازاین،”الماس‌بیکآتامبایف”رئیس‌جمهوریقرقیزستاندرنخستینسفررسمیخودبهآنکارا،ترکیهراسرزمینمادریخودتوصیفکردهوگفت: علیرغمفاصلهمیانقرقیزستانوترکیهقرقیزهاترکیهراالگویخودمی‌دانند. درضمن”عبداللهگل”رئیس‌جمهورترکیهنیزدرسفربهترکمنستانازاینکهبهوطناصلیخودیعنیترکستانواردشدهاست،اظهارخشنودیمی‌کند. علاوهبراینازبکستاننیزبرایمدتکوتاهیدلباختهترکیهبود. کارشناسانمعتقدندکهاکنوننظربایفبیشازدیگررهبرانآسیایمرکزی،ایدهپان‌ترکیسمرادرسرمی‌پروراند. نظربایفبابیاناینکهنیاکانماازمیهنتاریخیخاناتترکبهسرزمین‌هایدیگررفته‌اندقزاق‌هارادرمیانترک‌هابهترینخواند. ایندرحالیاستکهصاحب‌نظرانمعتقدندکهرئیس‌جمهوریقزاقستانآیندهاقتصادیقزاقستانرادراتحادیهاورآسیاهمراهباروسیهوبلاروسمی‌بیند. مسئله ای که کاملا مشهود است، عدم توان ایفای نقش موثر در بازیهای جهانی از سوی این دولت هاست. آنها که توان تاثیرگذاری بر فرایندهای جهانی را نداشته و از منظر توسعه اقتصادی و سیاسی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند، می کوشند تا با تشکیل یک اتحادیه یا کشور مصنوعی خود را به یک قدرت تبدیل کنند. اما در یان میان از چند نکته غفلت می ورزند. نخست وجود اقوام غیر ترک در منطقه مذکور است. از سوی دیگر اختلافات درونی میان ترکها می تواند تشدید شود. این که قزاقها خود را برترین ترک بدانند یا رهبران ترکیه، نشانگر عدم انسجام درونی میان آنهاست. و در نهایت باید متذکر شد که یک کشور با جمعیت زیاد الزاما یک قدرت جهانی نیست. زیرا این منطقه دچار عقب ماندگی شدید اقتصادی و سیاسی بوده و شاید تمام توان کشوری مثل ترکیه صرف بهبود اوضاع قرقیزستان شود. این اختلافات حتی درون یک کشور نیز بوضوح مشهود است. درگیری ازبک ها و قرقیزها در سالهای اخیر به قدری تشدید شده است که در برخی مجامع جهانی از آن با عنوان بحران قرقیزستان نام برده می شود. ناآرامیهایقومیاخیردرقرقیزستانوتلفاتگستردهانسانیآنهمبرایازبکهاوهمقرقیزهادراینکشورازچندبعدقابلبررسیاست. اینکشمکشهاکهازحملهقرقیزهابهاقلیتازبکساکناینکشورآغازشدوسپسضدحملهازبکهابرایدفاعازجانومالخودرابدنبالداشت،تاکنونصدهاکشتهوزخمیبجایگذاشتهوبادرخواسترئیسجمهورقرقیزستانازروسیهبرایمداخلهنظامیجهتآرامسازیکشمکشهایقومی،بعدمهمبینالمللینیزپیداکردهاست. قرقیزستاننیزهمانندبسیاریازکشورهایآسیایمیانهدارایترکیبجمعیتچندقومیاستکهدرآنشاخههایگوناگوننژادترکی (قرقیز،قزاق،ازبک) وغیرترکی (روسوتاجیک) درکناریکدیگرزندگیمیکنند. مادامکهسایهحکومتاتحادجماهیرشورویبرسراینکشورهابرقراربود،اقتدارسیاسیونظامیازیکسووتبلیغاتایدئولوژیکبرمحوریکسانیاقواموقبایلبرمحوراتحادطبقاتکارگریازسویدیگر،مانعبروزکشمکشهایقومیمیشد. کشیدنمرزهاکهبیشترابتکارژوزفاستالیندومینرهبراتحادجماهیرشورویبودباعثشدتاتضادهاوکشمکشهایقومیمیانمردمانآسیایمیانهگسترشیابد. اینمرزهابهگونهایکشیدهشدکهخطوطقومیرادرهمنورددوهریکازواحدهایسیاسیجدیدراباترکیبقومیتهایگوناگونشکلبدهد. بدینترتیببودکهبراینمونهبخشهایمهمسرزمینهایفارسیزبانسمرقندوبخاراراکهاصولاًمیبایستبخشاصلیکشورفارسیزبانتاجیکستانباشند،دردرونازبکستانادغامکرد،وبخشیازمناطقازبکنشینرانیزدرتاجیکستانوبخشهایدیگریرانیزدرقرقیزستانجایداد. درهفرقانهکهاصولاًمرکززندگیفارسیزبانآسیایمیانهبودازراهجابجاییجمعیتیوتقسیمآنمیانکشورهایتاجیکستان،قرقیزستانوازبکستانبهکانونکشمکشهایقومیمیاناینگروههاودولتهایمرکزیویامیانخوداقوامآنتبدیلشد. لبهدیگرمسألهبهناکامیسیاستهایکشورهایمنطقه،بویژهترکیه،مربوطمیشودکهازسالهایپسازفروپاشیشورویدرصددبودهاستبابعهدهگرفتننقشبرادربزرگتر،تمامیگروههایقومیترکتبارآسیایمیانهوقفقاز (ازبکها،قرقیزها،قزاقهاواهالیجمهوریآذربایجانراعلیرغمپیشینهوتبارایرانیآنها) درچهارچوبایدئولوژیپانترکیسمبایکدیگرمتحدسازد. تلاشهاینخستینترکیهبرایسازماندهینهادهایپانترکی،نظیر”کنگرهبرادریودوستیمردمانترکتبار”وبرپایینشستهایسالانهاینکنگره،ثمرهچندانیبرایاینکشورندادهاست. ازهمانآغاز،نخبگانسیاسیکشورهایمذکورنسبتبهسیاستهایدولتترکیهحساسیتنشاندادهوبجایپذیرشآرمانهایبرتروهمهجانبهپانترکی،بهتقویتهویتهایمحلیوقومیدرچهارچوبدولتهایمستقلخودبرآمدهاند. بدینترتیبایدئولوژیپانازبکی،پانترکمنی،پانقزاقیوپانقرقیزیجایپانترکیسمراگرفت. ازسویدیگراینکشورهابجایرویآوردنبهترکیهبهعنوانمجرایارتباطباجهانغرب،خودبطورجدگانهباکشورهایبزرگهمانندآمریکاویاکشورهایخاورمیانهاینظیراسرائیلرابطهبرقرارکردند. استقرارپایگاههاینظامیآمریکادرازبکستانوقرقیزستانوروابطگستردهآمریکاواسرائیلبااینکشورهاونیزجمهوریآذربایجاننشانههمینناکارآمدیسیاستهایپانترکیدولتترکیهبودهاست. بدونشککشمکشهایخونینمیانازبکهاوقرقیزهاکهتاکنونتلفاتجانیومالیفراوانبهبارآوردهاست؛آرمانبرادریوهمکاریوهمیاریمیاناقوامترکتبارراباناکامیمواجهساختهاست. گرچهمداخلهاحتمالیروسیهبرایپایاندادنبهناآرامیهاممکناستبطورموقتوکوتاهسودمندباشد،امابیگماندردرازمدتکارآیینخواهدداشت . تاجیکستان به عنوان یکی از مهمترین کشورهای منطقه آنهم به واسطه داشتن اکثریت فارسی زبان، یکی از مهمترین اهداف حملات پان ترک هاست. درحالیکهمادرایرانهنوزدراندیشهابتداییترینمسائلخودهستیم. پانترکیسمبهرهبریترکیهبهشتابفراواندرحالسرمایهگذاریدرجمهوریهایآسیایمیانهاست. بطوریکهاندیشه های ساختگی خود را حتیدرکشورپارسیزبانتاجیکستانبشدتتبلیغمیکنند. ششمدرسهترکیتاجیکبهمنظورگسترشاندیشهپانترکیسمباسرمایهیکشرکتخصوصیبنامشلالدرترکیهساختهشدهاستودانشآموزانفقیرتاجیکیبرایدستیابیبهخوراکوپوشاکبهتروادامهتحصیلبهخارج،برایرفتنبهاینمدرسههادستوپامیزنند. وقتیبهاینمدرسههامیروندباانبوهیازفرهنگهویتزدامواجهمیشوندکهآنهارابامیهنمادرومردمایرانبیگانهمیسازد . بهگزارشفارس،درسالگذشتهبهگونه‌ایغیرمنتظره،سفریکگروه ۷۱ نفریازاستادانزبانفارسیتاجیکستانبهتهراندرحالیلغوشدکهتنهاچندساعتبهپروازآنانباقیماندهبود. “عبدالجباررحمان‌اف ” وزیرمعارفتاجیکستانبههمراه “علیاصغرشعردوست ” سفیرایراندراینکشور،پیشازسفراینهئیت ۷۱ نفریباحضوردریککنفرانسمطبوعاتیدرمحلوزارتآموزشوپرورشتاجیکستان،برگزاریدورهدانشافزاییآموزشخطفارسیدرتهرانرامحصولتلاش‌هایمشترکنهادهایمربوطه ۲ کشورودلیلیبرتقویتروابطآموزشیوفرهنگیمیاندوشنبهوتهراندانستند. امادرپیتوجیهاتغیرمنطقینمایندگانوزارتآموزشوپرورشتاجیکستانمبنیبروجودمشکلروادیدبرایبرخیازاعضایاینگروهکهبلافاصلهازطرفسفارتایرانتکذیبشد،بلاخرهاعلامشدکهدلیلاصلیلغوسفر،عدمانجامهماهنگی‌هایلازممیانوزارتمعارفتاجیکستانودولتاینکشوربودهاستکهاینتوجیههمنمیتواندقابلقبولباشد. اینحادثه،خاطراتلغوسفرگروه‌هایفرهنگیوآموزشیتاجیکستانبهایرانراساعاتیقبلازپروازوحتیپایپله‌هایهواپیماتداعیمی‌کندکههرگزبهتصادفیواتفاقیبودناینموضوعشباهتیندارد. بهعنواننمونه، ۳ ماهپیشازآننیز،عزیمتیکگروه ۳۰ نفرهازدانشجویانتاجیکبهتهرانجهتشرکتدردورهایرانشناسیدرحالیلغوشدکهبرخیازاعضایاینگروهواردسالنپروازفرودگاهشدهبودند. پیشازآنسفرنیزسفیرکشورماندرجمعدانشجویانواستادانتاجیکطیسخنانیباعالیارزیابیکردنسطحروابط ۲ کشور،مسیرتوسعههمکاریمیانتهرانبادوشنبهراعاریازهرگونهمانعیدانستهبود،بیخبرازآنکهساعتیبعدچهاتفاقیرویخواهدداد. بنابرایندرموردبرخیازمسائلمحدودیت‌هاییایجادشدکهبهممنوعیتحجابدرمدارسودانشگاه‌ها،ممنوعیترفتندانشآموزانبهمساجد،ممنوعیتتدریسعلوماسلامیدرمنازل،ممنوعیتگذاشتنریشبرایافرادکمتراز ۴۰ سالو … نیزبهآنافزودهشد. اکنوننیزموضوعاتومتنسخنرانیهایامامانجمعهمساجدتاجیکستانازطرفمقاماتتعیینمی‌شوندوبهآناناعلامشدهکهبیشازانحقسخنرانیندارند. پس به وضوح مشاهده می شود که جریانات تندرو اسلامی وتنروهای قومی از زوایای مختلف در حال یورش به جامعه مسلمانان آسیای میانه هستند. چندماهپیشبهتوصیهرئیسجمهورتاجیکستانروندبازگشتدانشجویانتاجیکازمدارسومراکزآموزشیکشورهایاسلامینظیرمصر،عربستان،ایران،پاکستان،سودانوترکیهآغازشد. بهایندلیلکهتعدادقابلتوجهیازایندانشجویانتاجیکبهطورغیررسمیوبدونکسبموافقتدوشنبهدرمدارسمختلفایرانحضورداشتند،تهرانازاینموضوعاستقبالکردودرمدتزماننسبتاکوتاهیتعدادبیشاز ۲۰۰ نفرازنوجوانانوجوانانتاجیکبهوطنشانبازگشتند. امااینپایانکارنبود.بلکهاز ۲ ماهقبل،وزارتآموزشوپرورشتاجیکستانازسفارتکشورمانخواستتاادامهتحصیلدانشآموزانتاجیکدرمدرسهوابستهبهاینسفارتراممنوعکند. درهمینحال،درخواستطرفایرانیبرایادامهتحصیلایندانشجویانتاپایانسالتحصیلیموردقبولقرارنگرفت (در این زمینه نیز به خبرگزاری فارس مراجعه کنید). اما کشور دیگری که در این منطقه دچار بحران ناشی از فعالیت¬های پان ترک هاست، افغانستان می باشد؛ کشوری که از هزاره¬ها، ازبکها، تاجیک¬ها، بلوچ¬ها، پشتون¬ها، ترکمن ها و قزل باش¬هاست. خشونت پان ترکها به قدری در این مناطق بالاست که اهالی تاجیک این کشور، ازبک ها را وحشی-تر از پان افغان¬ها می¬دانند. سرزمینافغانستانیکیازمناطقیاستکهدریکصدسالاخیرشاهدرواجانواعبینشهایسیاسیبودهاستوجالبترآنکهطرفدارانهریکازاینعقایددرصددتحمیلآمالوآرزوهایخودبرتماممردمافغانستانبودهاند. افغانستاندریکقرناخیرصحنه¬هایمتضادیچونتجددطلبیامان¬اللهشاه،سنت-گراییمحمدنادرشاه،مشروطهخواهیمحمدظاهرشاه،قومگراییداوودخان،کمونیستدورهاحزابخلقوپرچم،اسلامگراییمجاهدینوبالاخرهفرقهگراییمتعصبانهطالبانرابهخوددیدهاست. یکیازاندیشه-هایسیاسیکهبهویژهپسازسقوطاتحادجماهیرشورویسعیکردهاستدرسرتاسرآسیایمرکزیوازجملهدرافغانستانجایپاییبرایخودبازنماید،پانترکیسماست. اما بحران این کشور به شدت از فعالیت های ترکیه متاثر است. دربرههبعدازسقوططالبان،ترکیهدرصددبودهباپیگیریسیاستهایذیلدرافغانستانبعدازطالبان،قدرترابهدستگرفتهوبهگسترشپانترکیسمدراینمنطقهکمکنماید: الف: ترکیهازبدوسقوططالبانتلاشکردهاستتاباروندبهوجودآمدهپسازکنفرانسبنهمکاریکندودراینراستابودهاستکهترکیهمناسباتصمیمانهونزدیکیبادولتموقتوپسازآندولتانتقالیافغانستانبرقرارکردهودربازسازیافغانستانوهمچنینبرقراریامنیتدراینکشورفعالانهمشارکتکردهاست. ترکیهسهمعمدهایدرنیروهایائتلافبینالمللیمستقردرافغانستان (ایساف) داشتهوحتیمدتیفرماندهیایننیروهاراعهدهداربودهاست.همینموضوعکمکزیادیبهنفوذترکیهدرافغانستانمینماید،اینامرباتوجهبهپیشینهتاریخیهمکهترکیهدرافغانستانداردوبرعکسکشورهاییهمچونانگلیس،روسیه،عربستانوپاکستانسابقهمنفیدرذهنیتتاریخیمردمافغانستانندارد،میتواندمنجربهقدرتگرفتنتدریجیترکیهدرصحنهسیاسیافغانستانگردد. ب: ترکیههمچنانازژنرالدوستموحزبوییعنیجنبشملیاسلامیشمالکهنمایندگیازبکهارابهعهدهدارد،حمایتکردهوسعیمیکندتامحدودهقلمروقدرتازبکهارادرشمالافغانستانگسترشدادهوبدینترتیبمقدماترسیدندوستمبهآرزویدیرینهاشیعنیتشکیلدولتخودمختارازبکیدرشمالافغانستانرافراهمکند. پ: ترکیهعلاوهبرحمایتوسیعازازبکهادرصددبرقراریرابطهنزدیکباهزارههااست،دراینمیانهزاره-هابنابهنظراکثریتمحققینریشهنژادیمغولیدارندوبهریشهمغولیخودافتخارمی-کنندکهاینمسئلهمیتواندبهنیتترکیهدربرقراریمناسباتنزدیکباهزارههاکمککند،بهویژهازاینجهتکههزاره-هادرتاریخمعاصرافغانستاندرگیریهایجدیوشدیدیباتاجیک¬ها (دورهحبیباللهکلکانیواحمدشاهمسعود) وپشتون¬ها (دورهعبدالرحیمخانوطالبان) داشتهاند،اماخصومتچندانیباازبک-هانداشتهوحتیبعضامناسباتدوستانهباآنهاداشتهوباهمدرمسایلمختلفسیاسیمتحدبودهاندکهاینموضوعهمباتوجهبهنزدیکیازبک¬هاوترکیه،ایجادمناسباتگرموصمیمیبینترکیهوهزاره¬هاراتقویتمیکند. البتهمانعجدیکهبرسرترویجپانترکیسمبینهزاره¬هاوجودداردفرهنگکاملاایرانیآنهانیست،هزاره-هاکهفارسیزبانوشیعهمذهبهستندودربیستسالگذشتههمنزدیکترینروابطراباایرانداشته-اندبهسهولتتحتتأثیرپانترکیسمقرارنمی¬گیرند،گرچهمناسباتنزدیکیباترکیهداشتهوحتیازترکیهکمک-هاییهمدریافتکردهاند . حتی خبرگزاری خاورمیانه به عنوان یک سایت تحلیلی افغان نیز از تلاش ترکیه برای مداخله در افغانستان در قالب ناتو سخن گفته و معتقد است جریان های قومی از سوی ترکیه و جریانات اسلام وهابی از سوی عربستان در حال رخنه به افغانستان هستند. البته ترکیه با تحریک هزاره¬ها که تبار مغول و زبان فارسی دارند نیز می کوشد تا سیاست سادات¬ستیزی را در افغانستان ترویج دهد. آنها نژاد عربی سادات و شیعی بودن آنها را وجه اختلاف دانسته و به دنبال ترویج درگیری درونی رد منطقه برای تضعیف پارسی زبانان هستند. یکی از بهترین نمونه های این تحریکات کتاب «بگذارنفسبکشم»اثرعزیزرویش است که سرشار از جنون سادات ستیزی است . با این تفاسیر کاملا مشهود است که ترک های آسیای میانه با اینکه به صورت کامل بر منطقه مسلط نیستند، اما ادعای ارضی فراوانی داشته و همواره با درگیری و کینه توزی شدید با دیگر اقوام برخورد می کنند. البته سیاست ترکیه در منطقه نسبت به آناتولی و قفقاز، آرامتر است. در نتیجه احتمال رشد زیربنایی این اندیشه در آسیای میانه نیز افزایش خواهد یافت. به هر حال پان ترکیسم در این منطقه نیز نتیجه ای جز خشونت و درگیری نداشته است.   جمع بندی پس از مرور رفتار جریانات قومیت گرای پان¬ترکی در سطح منطقه¬ای می¬توان این گونه نتیجه-گیری نمود که تمامی این مناطق جغرافیایی نه تنها سرشار از تنوع قومی، زبانی و مذهبی هستند، بلکه همگی از توسعه اقتصادی و مدنی پایینی برخوردارند. این عقب ماندگی سبب شده تا دلیل آن را در رقابت قومی و یا دشمنی دیگر جریانات تصور کنند. در نتیجه¬ی این ذهنیت که تنوع قومی و زبانی را دشمن ذاتی توسعه می داند، تلاش برای از میان بردن رقبا آغاز شد. این رقابت قومی بواسطه فقدان توسعه مدنی و قوانین مناسب به سوی خشونت و درگیری سوق پیدا کرد. مداخلات قدرت های بزرگ مانند شوروی سابق در تقسیم بندی ها و ترسیم مرزهای مناطق فوق نیز بر شدت درگیری ها افزود. به بیان دیگر به راحتی می توان فعالیت تندروهای قومی ترک را در تمامی مناطق مذکور تحت مباحث عدم توسعه یافتگی مورد بازخوانی قرار داد.   منابع

فصل اول پان ترکیسم در بستر تاریخ مقدمه پان ترکیسم همواره به عنوان یک جریان سیاسی به دنبال تشکیل حکومت هایی با محوریت زبان یا نژاد ترکی بوده است. در نتیجه این تلاشها طی سده های مختلف تاریخی دستخوش فراز و نشیب های متعددی شده است. در طول هزاران سال از حیات ترک ها در اقصی نقاط آسیا شاهد فعالیت های متنوعی در راستای تشکیل حکومت های ترک بودیم. بر همین اساس مطالعه مسیر وقایع تاریخی در این حوزه می تواند بیانگر برخی حقایق مهم باشد. لذا در این فصل با نگاهی تاریخ نگارانه می کوشیم تا فعالیت های رخ داده از سوی افراد مختلف در موقعیت های گوناگون را برای تشکیل حکومتی ترک نژاد مطالعه کنیم. در این راستا می توان سه مرحله کلی را برای فعالیت های پان ترکیست ها متصور شد. مرحله نخست که به قرون میانه باز می¬گردد، بیانگر دورانی است که ترک ها برای نخستین بار به دنبال اسکان در مناطق خوش آب و هوا افتاده و می کوشند تا کنترل منطقه ای را در اختیار بگیرند. اسکان ترکان کوچ نشین در دشت های تحت تصرف امپراطوری چین زمینه ساز رقابت قدرت سیاسی در دشت های آسیای میانه و شمال چین و مغولستان کنونی گردید. در این مرحله چین رقیب اصلی ترک ها برای حکومت در مناطق مورد نظرشان بودند. در مرحله دوم فضای کنش سیاسی تغییر یافته بود. تغییر نقشه مناطق مورد بحث سبب شده بود تا روسیه تزاری و نژاد اسلاو در رقابت قدرت با تاتارها، قدرت را به دست گیرد. گسترش روسیه به شرق موجب شد تا فضای کنش ترک ها به شدت محدود شده و با توجه به کاهش فشار چین، پیکان حملات پان ترک ها به سوی روسیه تغییر کند. در قرن نوزدهم و دهه نخست قرن بیستم، روسیه تزاری فشار را بر مسلمانان و غیر اسلاوها به شدت افزایش داد. مسیحی سازی ها موجب میشد تا مسلمانان که عمدتا ترک نیز بودند احساس ناخوشایندی نسبت به این امپراطوری پیدا کنند. در همین دوران بود که ترک ها تلاش برای تشکیل کنفدراسیون ترکی را در سر پروراندند. نکته جالب اینجاست که در سده های مذکور با توجه به قدرت و استقلال عمل ترکان عثمانی، نوعی نگاه به غرب (به مثابه مدینه فاضله جوامع ترکی) شکل گرفت. نتیجه این شرایط بین المللی چیزی نبود مگر تلاش روزافزون ترک های قفقاز برای جدایی از روسیه. در این مرحله فعالیت های پان ترک ها رنگ و روی جدی یافته و بواسطه گسترش صنعت چاپ و ارتباطات انسانی، ابعاد وسیعتری یافت. در نهایت به مرحله سوم از فعالیت پان ترک ها می رسیم. پان ترک ها پس از فروپاشی حکومت سنی و عثمانی با ۲ مسئله مواجه شدند. نخست شکست خوردن سناریوی مدینه فاضله بودن امپراطوری عثمانی و دوم، احساس شکست و سرشکستگی در مقابل ایرانیان شیعه. نتیجه این دو شکست این شد که حاکمان جدید ترکیه کنونی برای تشکیل حکومتی ترک زبان و مقتدر برنامه ریزی کنند. اما این هدف را تنها در این می دیدند که برای کسب قدرت کافی برای مبدل شدن به یک قدرت جهانی، تمامی واحدهای ترک زبان را در کنار خود داشته باشند. به همین منظور رهبران ترکیه با سیاست الحاق نمودن دیگر مناطق ترک زبان به یک امپراطوری یا فدراسیون ذهنی (چون عینیت بیرونی کاملی برای این فدراسیون وجود ندارد،) بازی پان ترکیسم را ادامه دادند. در این وضعیت ایران رقیب اصلی ترک¬ها بود. از یک سو عدم توان رقابت با امپراطوری شوروی، و از سوی دیگر تسلط ایران بر دریای خزر امکان ارتباط ترک های قفقاز و آناتولی را با ترکهای اصیل آسیای میانه از میان می برد. بنابراین ترکیه با ایجاد تصویری نادرست از ایران و اقوام ایرانی، کوشید تا یک الگوی اتحاد ترکی را طراحی کند. بنابراین مرحله سوم نه تنها رقابت با چین و روسیه از مرکزیت توجه خارج گردید، بلکه دشمنی با ایران در دستور کار قرار گرفت. با این تفاسیر به وضوح می¬بینیم که عمر جریان پان¬ترکیسم و تشکیل حکومت با محوریت زبان ترکی از ۳ مرحله تشکیل می گردد که دراین فصل مورد واکاوی قرار می گیرد.   مرحله نخست: خاستگاه ترکان و چگونگی گسترش جوامع ترک تاریخ واقعی ترکان، از آغاز تا پایان،‌ با فراز و فرودهایی که طی قرون داشته‌اند، بسیار روشن است. ابهامی هم درباره‌ خاستگاه‌ آنان و جغرافیای تاریخی گسترش نژاد ترک و علت‌های ترک‌زبان شدن گروه‌هایی از مردمان در اینجا و آنجاوجود ندارد.با این همه اما، «تاریخ سازان» پان‌ترکیست می‌کوشند که با شاخ و برگ‌های داستانی، ‌هرچه بیشتر تاریخ ترکان را در هاله‌های وهم‌انگیز اساطیری فرو برند و آن را در پیچاپیچ دهلیز ناشناخته های دوران باستان بگردانند، تا بلکه بهتر بتوانند از دل آن،‌ تاریخ دل‌خواه و خیال بافانه خود را جعل و خلق نمایند.مورخان به اتفاق، مبداء تاریخ ترکان را میانه های سده‌ ششم میلادی می‌دانند . در آن سال‌ها، قبایل گوناگونی که از تیره‌ها و تبارهای مختلف بودند و خود را «توروک» (تورک‌ ـ ترک) می‌خواندند، هنوز در دشت‌های آن سوی مرزهای شمالی چین، ‌در دامنه‌های جنوبی و شرقی کوه‌های آلتای (Altai) به سر می‌بردند .در اسناد تاریخی و رویدادنامه‌های بازمانده ازمیانه های سده‌ ششم میلادی در چین، از مردمانی به نام «توـکیو» (Tou-Kiue) یا «توـچوئه» (Tu-chueh) یاد شده است که ساکنان دشت‌های آن سوی مرزهای شمالی آن کشور بودند. پژوهندگان تاریخ ترک، «توـ کیو» را تلفظ چینی نام «تورکوت»، «تورکیت» و «تورک» می‌دانند .کهن‌ترین سندی که از خود ترکان و به زبان ترکی تا کنون یافته و شناخته شده است، سنگ‌نوشته‌های «اورخون» می‌باشد که در آن‌ها نخستین بار کلمه‌«توروک» (ترک)،‌ به عنوان نام گروهی قومی آمده است. این سنگ‌نوشته‌ها، در واقع شماری سنگ قبر مربوط به دهه‌ی سوم قرن هشتم میلادی می‌باشند. زبان‌شناسان، الفبا و خط به کار رفته در نوشتن این سنگ قبرها را اقتباسی از خط یکی از جامعه‌های اقوام ایرانی آسیای مرکزی می‌دانند. گفته می‌شود که «سغدیان» ایرانی‌تبار و ایرانی زبان آن را ابداع و به ترکان آموخته‌اند .تا پیش از آن، یعنی در سده‌ی ششم میلادی و تا چندین دهه پس از تشکیل اولین دولت ترک (خاقانات شرقی و غربی)، خط رایج در قلمروی ترکان، خط سغدی بود و زبان سغدی نیز به عنوان زبان میانجی در مکاتبات سیاسی و تجاری و روابط میان ترکان با همسایگان آنان به کار می‌رفت. ترکان و پس از آنان، اویغورها که جانشین ترکان شدند، نخستین بار از طریق زبان سغدی با مفاهیم و آموزه‌های دینی و فلسفی آیین‌های بودایی و مانوی ونیز مسیحیت نستوری آشنا گشتند. زیرا زبان ترکی تا سدهٍ‌های بعد هم برای بیان مفاهیم پیچیده‌ دینی و فلسفی مناسب نبود .بنابر رویدادنامه‌های تاریخی یاد شده‌ چینی، چند دهه پس از برافتادن آخرین دولت «هون»، قبایل مختلف پراکنده در سرزمین‌های پیرامون کوه‌های آلتای که از تبارهای گوناگون ولی بیشتر ترک‌زبان بودند، در اتحادیه‌ای قبیله‌ای به رهبری قبیله‌ «آشینا»، که به معنای «گرگ نجیت» است،گرد آمدند .در افسانه‌ای ترکی به نام «بوزقورت» (گرگ خاکستری)، آمده است که در جنگی خونین، تمام دودمان «آشینا» به دست جنگجویان دشمن کشته شدند و از آن میان، تنها پسرکی که دست و پای او را بریده بودند، زنده ماند که او را در باتلاقی افکندند. این پسرک را ماده گرگی از مرگ رهانید و با خود به کوه‌های آلتای برد. در آن جا، ماده گرگ از پسرک باردار شد و ده فرزند پسر به دنیا آورد و آنان را با شیر خود پرورید. «آشینا» یکی از آن ده پسر«گرگ‌زاد» بود که اولین فرمانروای ترکان شد. «آشینا»، این اولین فرمانروای ترکان, به نشانه قدردانی از مادر خود که گرگی خاکستری بود و برای پاسداشت نام و یاد او، فرمان داد تا بر پرچم قبیله، «کله گرگ» را نقش بندند .چینی‌ها، اتحادیه‌ قبیله‌ای ترک‌زبان شکل گرفته در شمال مرزهای خود را ،«تو ـ کیوئه» نامیدند. در تاریخ، این اتحادیه، قبایل ترک‌زبانان که به تشکیل اولین دولت ترک منجر شد، به «گوک ترک» نام‌بردار گردید.«بومین» (Bumin)که در منابع چینی از او به نام «تیوـ من» یاد می‌شود، بنیان‌گذار حکومت «گوک ترک» است. وی در سال ۵۵۲ میلادی، پس از پیروزی‌ نهایی بر فرمانروایان «ژوان- ژوان» (Jua –Juan)های مغول و تصرف مغولستان،خود را خاقان نامید. تا پیش از آن، خاقان، لقب و عنوان فرمانروایان مغول، ‌از جمله ژوان‌ـ ژوان‌ها بود .با شکل‌گیری و استواری حکومت گوک‌ترک، در سرزمین مغولستان و اراضی میان مرزهای شمالی چین و کوه‌های آلتای،توسط «بومین»، وی برادر کوچک‌تر خود،‌«ایستمی»(Istemi) را با لقب و عنوان «یبغو»، به فرماندهی نیروهای ترک برای گسترش قلمرو حکومت به سوی سرزمین‌های غرب، منصوب کرد.واژه یبغو، ریشه در زبان‌های ایران شرقی دارد و پیش از آن که از سوی ترکان به عاریت گرفته شود، لقب و عنوان فرمانرایان ایرانی‌تبار کوشانی (از تیره اقوام سکایی) بود .بدین ترتیب، از میانه‌ سده‌ ششم میلادی، نام ترک، برای نخستین بار، با تشکیل حکومت «گوک ترک» رواج یافت و بر سر زبان‌ها افتاد و در خارج از مرزهای این حکومت شناخته گردید.در آن هنگام، میان سرزمین ترکان با ایران،سرزمین «هیتال» (سرزمین کاشغر=ایالت سین کیانگ کنونی در قلمرو دولت چین) قرار داشت، که قلمروی آن از جانب شرق «ختن»، با مرزهای غربی سرزمین ترکان همسایه می‌شد . هیتالیان (افتالیت‌ها=هیاطله)، آخرین تیره‌های بازمانده از دودمان اقوام سکایی و در نتیحه تورانی نسب و ایرانی ‌تبار و آریایی‌نژاد بودند که هنوز در این بخش از نیاخاک باستانی تورانیان، صاحب قدرت و دولت شمرده می‌شدند . در منابع باستانی از سرزمین توران با نام «ایران بیرونی» (ایران خارجی) نام برده شده است .حدود یک دهه پس از ظهور ترکان در تاریخ، خسرو اول، انوشیروان (انوشه‌روان) و «ایستمی» خاقان بخش غربی حکومت گوک‌ترک (خاقانات غربی)، با یک دیگر متحد شدند و با کمک هم، دولت هیتالی را از میان برداشتند. در نتیجه این رخداد، ترکان بخشی از سرزمین آریایی‌نشین هیتال (سکایی ـ تورانی) را نصیب بردند و با ایران در اراضی شرقی سیردریا (رود سیحون) همسایه گشتند .با برافتادن آخرین دولت سکایی افتالیت و جای‌گیر شدن ترکان در نیاخاک باستانی تورانیان، نام «تورک» نیز به تدریج جانشین نام «توران» گردید و بازماندگان ایرانی‌زبان قبایل تورانی در متصرفات حکومت گوک‌ترک، در ارتباط و آمیزش با ترکان مهاجر مهاجم، به تدریج ترک‌زبان شدند .«ایستمی» در ادامه گسترش قلمروی حکومت گوک‌ترک به سوی سرزمین‌های غرب ‌زادگاه‌ ترکان، از سرزمین‌های شمالی دریاچه خوارزم و دریای مازندران گذشت و استپ‌های جنوب روسیه را فتح کرد و تا سواحل دریای سیاه پیش تاخت.با همسایه شدن ترکان با ایران، تا پایان کار دولت ساسانی، پیکارهایی چند میان ترکان با ایران رخ داد، ولی قدرت دولت ساسانی همواره مانع گذشتن ترکان از مرزهای ایران و دستیابی آنان به شهرهای شمالی خراسان بزرگ و قفقاز جنوبی بود. ترکان که با رسیدن به شمال کوه‌های قفقاز و دریای سیاه، با متصرفات امپراتوری روم شرقی نیز همسایه شده و با آن دولت مراوده‌ سیاسی و تجاری برقرار کرده بودند، در بیشتر پیکارهای خود با ایران، متحد دولت امپراتوری روم شرقی محسوب می‌شدند . هم‌زمان با سقوط دولت ساسانی، قدرت ترکان نیز به سستی گرایید.حکومت خاقانات گوک‌ترک که از همان آغاز تاسیس، به ویژه با گسترش متصرفات آن به سوی غرب، با دو ساختار اداری جداگانه، یکی در شرق، زیر فرمان «بومین» ودیگری در غرب، به فرماندهی «ایستمی» اداره می‌شد، با مرگ بومین، به طور رسمی و عملی به دو بخش خاقانات شرقی و غربی تقسیم گردید. خاقانات شرقی در سال ۶۳۰ میلادی، با شکست و اسیر شدن «کت- ایلخان»، خان بزرگ خاقانات شرقی به دست ارتش امپراتوری تانگ در چین، سقوط کرد و سرزمین های آن به تصرف دولت چین درآمد.دیری نپایید که خاقانات غربی نیز به سرنوشت خاقانات شرقی گرفتار آمد وبه سراشیب سقوط درغلتید. زیرا خاقانات غربی که در جنگ‌های طولانی روم شرقی با ایران در زمان خسرو دوم (خسرو پرویز) متحد امپراتوری بیزانس بود، اندکی پس از پایان این جنگ‌ها، گرفتار کشمکش‌های میان سران ترک و غیرترک قلمروی این حکومت گردید. از طرفی در پی سقوط دولت ساسانی و قتل یزدگرد سوم در مرو، به سال (۶۵۱ -۶۵۲ میلادی /۳۱ خورشیدی)، خاقانات غربی از دو سوی شرق و غرب با یورش‌های بنیان‌افکن ارتش امپراتوری چین و سپاه تازیان که بر خراسان دست یافته بودند رو‌به‌رو گشت.اگر چه، کمابیش نیم قرن پس از برافتادن خاقانات شرقی به دست امپراتوری چین، بار دیگر در سال ۶۸۱ میلادی، با تشکیل اتحادیه‌ای از قبایل ترک و غیرترک، تحت رهبری یکی از بازماندگان حکومت گوک‌ترک، در قلمروی متصرفی چین، خاقانات شرقی احیاء گردید و اقتداری به هم رسانید. اما دوران این اقتدار چندان نپایید و این تجدید حیات حدود شصت سال بعد به پایان عمرخود رسید. این بار حکومت احیاء شده گوک‌ترک که گرفتار شورش و قیام اقوام و قبایل متحد خود،، از جمله «اویغورها» غیرترک گردیده بود، سرانجام در سال ۷۴۲ میلادی، به دست اقوام و قبایل شورشی سقوط کرد و برای همیشه به تاریخ پیوست .از سال ۷۴۴ میلادی، اویغورها با غلبه بر دیگر قبایل متحد خود که در برانداختن نهایی حکومت گوک‌ترک شرکت داشتند، جانشین این حکومت در سرزمین‌های بخش شرقی آسیای مرکزی شد. در این زمان، سرزمین‌های بخش غربی آسیای مرکزی، به تصرف مسلمانان درآمده بود.بی‌شک، خاقانات شرقی و غربی (حکومت گوک‌ترک)، طی حدود دویست سال فرمانروایی بر گستره‌ وسیعی از «اوراسیا»، تاثیری ژرف و تعیین‌کننده بر زندگی مادی و معنوی اقوام و قبایل ترک و غیرترک قلمروی خود، به ویژه در تغییر تدریجی زبان اقوام غیرترک آن به یکی از گویش‌های ترکی و شبه‌ترکی داشته است.با این همه، در قرن هفتم میلادی، که نیمه نخست آن همزمان با سقوط خاقانات شرقی و به سستی گراییدن خاقانات غربی و نیز تازش تازیان بر ایران و دستیابی آنان بر خراسان بود، هنوز در کاشغر، در قلمروی خاقانات ترک، همان‌گونه که «رنه‌گرسه» هم بر آن تاکید دارد، به لهجه‌های هند و اروپایی [ایرانی ـ تورانی] گفت‌وگو می‌شده است .پس از آن که خراسان و فرارود (ماوراء النهر) و خوارزم به دست تازیان افتاد و در پی آن، مسلمانان پیروزمندانه در کاشغر به پیشروی پرداختند، نخستین گروه‌های بزرگ ترک و ترک‌زبان که بیشتر در جنگ‌ها به اسارت مسلمانان درآمده بودند، نخست در شهرهای ایرانی‌نشین خوارزم و فرارود، همچون سغد و سمرفند و بخارا و چاچ (تاشکند) و سپس در شهرهای خراسان، چون مرو و هرات و نیشابور، ظاهر شدند.باید توجه داشت که همه‌ این گروه‌ها که به نام ترک خوانده می‌شدند، ترک‌نژاد نبودند. بلکه بیشتر آنان از اقوام «ترک مانند» (نظیر: ترکمانان) و «ترک‌زبان» (نظیر: قرقیزها، قزاق‌ها، اویغورها و …) بودند که به دلیل چند قرن زیستن در مجاورت ترکان (ترک‌نژادان), در قلمرو حکومت گوک‌ترک، در آن سوی سیردریا (رود سیحون) و بر اثر آمیزش و اختلاط با آنان، زبان قومی و بومی خود را از دست داده بودند.همراه با گرایش تدریجی ترکان (ترک‌نژادان‌ـ ترک‌زبانان و ترکمانان) به اسلام، هر بار شمار بیشتری از آنان از سرزمین‌های خود، در آن سوی سیردریا به درون مرزهای ایران، به خوارزم و فرارود و خراسان سرازیر می‌شدند و از آنجا در دیگر سرزمین‌های اسلامی پراکنده می‌گشتند.مورخان، اوج اسلام‌پذیری ترکان را در قرن چهارم و در عصر سامانیان می‌دانند و معتقدند که مردم خراسان (خراسان بزرگ) و خوارزم، بیش‌ترین سهم و تاثیر را در گرویدن ترکان به اسلام داشتند.ترکان از قرن سوم هجری، به ویژه از زمان خلافت معتصم (ترک‌زاد)‌، در دستگاه‌ خلافت عباسیان، نفوذ زیادی به هم رسانیدند. از طرفی، هسته اصلی سپاهیان دولت‌های سامانی، غزنوی و حتا زیاریان و آل‌بویه را غلامان ترک‌نژاد و ترک‌زبان تشکیل می‌دادند و سپاهیان سلجوقی تقریبا همه ترک (ترک‌نژاد، ترک‌زبان و ترک‌مانند) بودند.اعراب و مسلمانان و نیزمورخان اسلامی، به طور کلی همه‌ اقوام صحراگردی را که از آن سوی سیر‌دریا می‌آمدند، ترک می‌خواندند. بسیاری از این اسیران ترک (ترک‌نژاد، ترک‌مانند و ترک‌زبان)، در خدمت امیران محلی و یا در دستگاه‌ اولین سلسله‌های ایرانی پس از اسلام، در خراسان و فرارود (خراسان بزرگ) و خوارزم، به ویژه در دربار سامانیان، تربیت ایرانی یافتند و به مقام‌های بلند رسیدند.از میانه های سده‌ چهارم هجری (ربع پایانی نیمه دوم سده‌ دهم میلادی)، در نتیجه‌ بعضی رخ‌دادهای تاریخی، سلسله‌های ایرانی ترک‌زبان یا ترک‌مانند، به تدریج در سرتاسر ایران تأسیس شدند که بنیان‌گذاران آنها، همان اسیران آزاد شده و امیران تربیت یافته‌ دربارهای ایرانی خراسان بودند. اما از آنجا که سلسله‌های ایرانی ترک‌زبان و ترک مانندی، همچون غزنویان و سلجوقیان، چون بیش و کم در محیط فرهنگ و آداب ایرانی تربیت یافته بودند، خود دل‌بسته‌ فرهنگ ایرانی و از بزرگترین حامیان و مشوقان ترویج زبان و ادب فارسی شمرده می‌شدند .با این همه، استمرار حکومت‌های ترک‌زبان تا دوره‌های بعد، به ویژه از عصر مغول تا عصر صفوی و استقرار شماری از ایلات و عشایر ترک‌نژاد و ترک‌مانند در مناطق مختلف ایران، مقدمه و زمینه‌ساز رواج تدریجی زبان‌های ترکی و شبه ترکی در بخش‌‌هایی از فلات ایران گردید.اما اوج رواج زبان ترکی در ایران را باید در عصرصفویان جستجو کرد . فرزندان شیخ صفی الدین اردبیلی با آن که از تبارخالص ایرانی وآریایی نژاد بودند،اما به دلیل آن که پایه های اصلی و اولیه قدرت آنان بر شمشیر جنگ جویان قبیله های ترک زبان قزلباش استوارگشته بود، چندان توجه و عنایتی به زبان و ادبیات فارسی نداشتند. در دربار صفویان بر خلاف دربارهای عزنویان، سلجوقیان و تیموریان، بیشر به ترکی سخن گفته می شد.چنانکه بر اثر این رویدادها، امروز بیشینه ای از باشنگان خوارزم و فرارود و نیز مردمان ایرانی تبار بسیاری در پهنه‌های دیگری از ایران زمین،‌در آذربایجان و اران، به یکی از زبان‌های شبه‌ترکی مانند: قرقیزی، ازبکی، ترکمنی و ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. اما غالب این مردمان را به سبب آن که زبان‌شان شبه‌ترکی و یا حتا اگر ترکی است،‌ ترک‌نژاد نمی‌توان خواند. همان‌گونه که سلاطین سلسله‌های ایرانی ترک‌زبان و ترک‌نژادی، نظیر سلجوقیان و یا گورکانیان هند و برخی امپراتوران عثمانی را که به فارسی سخن می‌گفتند و حتا بعضا اشعار ناب فارسی می‌سرودند و سهم بسیاری در گسترش زبان و ادب فارسی داشتندنمی توانیم آریایی بخوانیم.رابطه‌ زبان با نژاد(تبار)همیشه چنان نیست که متکلمان به یک زبان دارای ریشه‌ تباری مشترک باشند. یک زبان ممکن است توسط عوامل پشتیبانی‌کننده‌ مختلفی، چون قدرت نظامی و سلطه‌درازمدت سیاسی و یا نفوذ گسترده‌ فرهنگی در قلمرویی خارج از مرز نژادی خود نیز رواج یابد. چنانکه هر یک از زبان‌های انگلیسی، اسپانیولی، پرتقالی و فرانسوی به واسطه‌ بهره‌مندی از پشتیبانی قدرت‌های استعماری اروپا، با از میدان به‌‌در کردن زبان‌های قومی، ملی و یا نژادی در بسیاری از مناطق افریقا، آسیا و کل قاره‌های آمریکا (شمالی و جنوبی) و اقیانوسیه، ‌امروز نه تنها زبان غالب و مورد تکلم اکثریت تام نژادهای غیر اروپایی در مناطق یاد شده است، بلکه به صورت زبان‌های رسمی و ملی مردمان بومی آن سرزمین‌ها در آمده است.زبان فارسی نیز، چون حامل ارزش‌های انسانی یک فرهنگ بسیار نیرومند است، طی سده‌های بسیار، زبان علم و ادب و زبان همدلی اقوام و نژادهای گوناگون در پهنه‌ وسیعی از چین تا بالکان بود و در هند و آسیای کوچک رواج گسترده‌ای داشت.به هر رو، گسترش زبان و زایش نژاد، همیشه هم‌آهنگ با هم عمل نمی‌کنند و معمولا جغرافیای گسترش آن‌ها قلمروی یکسانی ندارند. بنابراین، مشترکات زبانی و نژادی، هیچ یک، نه به تنهایی و نه در کنار هم، علت وجودی «حیات ملی» یک ملت نمی‌توانند باشند. بلکه این دو عنصر (زبان و نژاد) در کنار عناصر دیگری چون دین و مشترکات تاریخی و مانند آن، تنها عناصر سازنده‌ی «هویت ملی» (ملیت) هستند.واضح است که زبان اگر در پهنه‌ فراگیر ملی مطرح و مورد تکلم باشد، زبان اکثریت و عنصری از عناصر ملیت (هویت ملی) است. ولی چنانچه اگر زبان، تنها در عرصه‌های محدود قومی و منطقه‌ای، زبان گروه‌های هر چند بزرگ از مردم یک جامعه‌ ملی باشد، فقط عنصری از هویت محلی و قومی خواهد بود. همین حکم درباره نژاد و سایر عناصر تشکیل‌دهنده‌ هویت نیز صادق است.«نقش فرهنگ ملی در حیات ملت»ـ فرهنگ عنصر پایدار هویت ملیباید توجه داشت که مشترکات زبانی، دینی، نژادی و غیر آن به سبب متغیر بودن‌نیاز ملی در ادوار مختلف حیات ملت، همیشه به یکسان به کار شناسایی ملت نمی‌آیند. بلکه گاه یک عنصر هویتی، در میان دیگر عناصر آن،‌ در رابطه با نیاز ملی در یک زمان معینی از تاریخ، ‌برجستگی بیشتری می‌یابد و عنصر غالب شناخته می‌شود.بنابراین، شناخت ما از ملت، تنها به کمک این عناصر هر یک به تنهایی، ‌به دلیل ناپایدار بودن آنها برابر با نیاز ملی در طول حیات ملت، همیشه شناختی انتزاعی و بریده از واقعیت حیات ملی آن ملت خواهد بود.از این رو، در کار شناسایی ملت به عنصر پایداری از هویت ملی نیاز است که نیاز ملی در طول حیات ملت نیز در چهارچوب ثابت آن قابل طرح باشد و حتا مشروعیت خود را تنها در قالب آن بیابد. این عنصر پایدار، «فرهنگ ملی» است. اساسا هم در بستر فرهنگ ملی است که دیگر عناصر تشکیل‌دهنده‌ هویت ملی، مانند زبان، نژاد، دین، مشترکات تاریخی، اقتصاد، هنر و … به درستی تعریف ‌پذیر می‌شوند.فرهنگ ملی، بستر مناسب تجلی تمام ارزش‌ها و مجموع آفرینش‌های ماندگار دین ودانش نسل‌های به هم پیوسته‌ مردمانی است که سرنوشت مشترک تاریخی، آنان را طی هزاره‌ها در بستر سرزمینی معین فراهم آورده است. پس فرهنگ ملی، علاوه بر آن که عنصر ثابت و همیشه غالب هویت ملی است که شناسایی کامل ملت، ‌تنها به واسطه‌ آن ممکن می‌گردد، بلکه به طور مشخص نیز، فرهنگ ملی در کنار موجودیت انسانی (بستر حیاتی=مردم)‌ و نیاخاک باستانی (بستر زمینی=میهن)، یکی از سه عاملی است که تکوین و تشکیل ملت بسته به آن است.بنابراین، آنچه به واقع به یک ملت موجودیت می‌بخشد، زبان و نژاد مشترک و امثال آن نیست. ملت از مجموع «موجودیت انسانی» و «نیاخاک باستانی» و «فرهنگ ملی» حیات می‌یابد و ادامه‌ حیات ملی آن نیز به هماهنگی مداوم این سه عامل بستگی تام و تمام دارد.از این رو، با شناخت علمی و تاریخی حیات ملی ملت ایران، آسان است تا دانسته شود که ساکنان دیروز و امروز فلات ایران و اصولا همه‌ اقوام با هر زبان و نژاد انسانی که در قلمرو «جهان فرهنگ ایرانی» بر بستر نیاخاک باستانی خود بود و باش دارند،‌ وابسته به حیات ملی کدام ملت تاریخی می‌باشند.بر پایه‌ چنین شناختی است که می‌توان دریافت که دعاوی ناروا و خیال‌پردازانه‌ مورخان پان‌ترکیست درباره‌ تاریخ و تبار اقوام و سرزمین‌های ایرانی (و دیگر ملت‌های تاریخی)،‌ بر هیچ منطق علمی در تاریخ و جامعه‌شناسی استوار نیست. همچنان که تجسم همه‌ «ترک زبانان» عالم و حتا در مقیاس بسیار کو‌چکتر، یعنی تجسم «ترک ‌نژادان» یک محدوده‌ جغرافیایی فراملی، در یک ملت واحد، تنها در همان حد واندازه‌ رویاهای پان‌ترکیستی می‌گنجد.   مرحله دوم: فرایند شکل¬گیری پانترکیسم به مثابه پان تورانیسم به گفتۀ یکی از صاحب¬نظران “تعریف قابل قبول همه‌جانبه‌ای برای پان‌ترکیسم وجود ندارد. پان‌ترکیسم به مفهوم عام خود جنبشی ایدئولوژیک، سیاسی و تا حدی فرهنگی است که می‌خواهد وحدت قاطبۀ مردمان ترک‌تبار جهان را، شاید به شکل استقرار یک کنفدراسیون از کشورهای ترک و حتی یک فدراسیون ترکی، به ارمغان آورد. در ترکیه، پان‌ترکیسم بیشتر گسترش نفوذ آنکارا به سوی شرق معنی می‌دهد” . البته، عبارت حاضر تعریف امروزی این جنبش است که در محتوا تفاوت زیادی با مفهوم آن در ابتدای قرن بیستم میلادی، اوان ظهور این پدیده، ندارد و به روشنی نشانگر تهدیدی است که از جانب این جنبش متوجه تمامیت ارضی کشورهای دارای اقلیت‌های ترک‌تبار و یا ترک‌زبان‌شده متوجه موجودیت اقلیت‌های قومی و زبانی ساکن در جوار ترک‌زبانان می‌شود و جای تعجب نمی‌گذارد اگر بسیاری ترکیه را، در ادوار مختلف تاریخی، سرچشمه و پشتیبان تحرکات پان‌ترکی بدانند، چه ترکها این انتساب را بپذیرند و چه رد کنند. به گفتۀ جیکوب لاندو هدف اصلی جنبش پان‌ترکیسم، در نهایت، تلاش برای نوعی وحدت فرهنگی یا مادی یا هر دو میان تمام مردمانی است که واقعاً یا به ظاهر ریشه‌های ترکی دارند و در داخل یا خارج از مرزهای امپراتوری عثمانی (و در نتیجه در خارج یا داخلِ جمهوری ترکیه) زندگی می‌کنند . اما باید توجه شود که تعریف این حرکت از منظر یک صاحب‌نظر تاجیک، که وطنش رد تازیانۀ امواج پان‌ترکیسم را بر پیکر خود به یادگار نگاه داشته است، شکل روشن‌تری می‌یابد: “موافق تعلیمات ترک‌پرستان مجموعه¬ای از ملت‌های جهان مانند یونانی‌ها، فارس‌ها و عرب‌ها گرفتار خرابی‌اند و گویی آینده ندارند. گروه دیگر ملت‌ها، از جمله مردم اروپا، گویی به انتها می‌رسند. تنها گروه سوم ملت‌ها، که تنها ترک‌ها را به آنها نسبت می‌دادند، قابلیت رشد و ترقی دارند و آیندۀ دنیا نصیب آنها خواهد بود. از این‌رو، آنها یگانگی ملی و دولتی، همۀ خلق‌های ترک‌زبان را ترغیب می‌کردند. آنها راه اساسی عملی شدن مقصدشان را در یگانگی زبان ترکی دیدند و شروع به تلاش برای ترکی کردن زبان‌های غیرترکی کردند. در حدود دولت ترکیه، آن گروه زبان‌هایی را که ترکی نمودنشان غیرممکن بود، شروع به نابود کردن گویشوران آن کردند. با همین مقصد سال‌های ۱۹۱۵ـ۱۹۱۶م در حدود این دولت قتل‌عام عمومی مردم ارمنی صورت گرفت” . در این بین گاه¬گاهی مشاهده می‌شود که در کنار پان‌ترکیسم از اصطلاح تورانیسم نیز استفاده می‌شود. در این میان این پرسش مطرح می‌شود که آیا تفاوتی میان این دو وجود دارد؟ پاسخ این است که میان پان‌ترکیسم با این تعریف و تورانیسم (که گاه پان‌تورانیسم خوانده می‌شود) تفاوت وجود دارد چراکه هدف اصلی پان‌تورانیسم نزدیکی و در نهایت، اتحاد مردمانی است که گمان می‌رود ریشه‌های آنها به توران، یعنی منطقۀ نامشخص خیالی و بهشت‌گونه‌ای در دشت‌های آسیای مرکزی، می‌رسد. بر اساس سندی به زبان ترکی، مربوط به ۱۸۳۲م، در خانات خوقند، نام توران از سوی حاکمان خوقند در دوره‌های مختلف به تناوب به ترکستان، تاتارستان، ازبکستان و مغولستان اطلاق می‌شده است. مرزهای توران از سمت شرق به چین، از سوی جنوب به تبت، هند و ایران، از سوی غرب به دشت قبچاق و دریای خزر و از سوی شمال باز هم به دشت قبچاق محدود بوده است. تورانیسم بعدها به مفهوم بسیار وسیع‌تری نسبت به پان‌ترکیسم تبدیل شد که مردمانی همچون مجارها، فنلاندی‌ها و استونی‌ها را نیز دربرمی‌گیرد . با این اوصاف، مشاهده می‌شود که در واقع پان‌ترکیسم را می‌توان زیرمجموعۀ تورانیسم دانست. یکی از مسائلی که در این میان مطرح می‌شود، پرسش در مورد مبدعان این اندیشه‌ها و خاستگاه این تفکرات و انگیزه‌های این تکاپوهاست. شواهد نشان می‌دهد که تورانیسم ابتدا، به عنوان پاسخی به تهدید اسلاوها، با موجی از محبوبیت مواجه شد و از ۱۹۱۳ـ۱۹۷۰م نشریه‌ای به نام توران در ترکیه به طور منظم انتشار می‌یافت. اندیشۀ تورانیسم بسیاری از پان‌ترکیست‌های ترکیه را نیز به خود جلب کرد و آنها اصطلاح توران را به گونه‌ای در نوشته‌های خود به کار بردند که لزوماً به معنی پذیرش نزدیکی خودشان با مردمان غیرترک نبود بلکه به معنای اشاره به سرزمین یا وطن ترکی بود. البته نکتۀ جالب در این بین این است که توران، به منزلۀ نماد آماسیده‌ترین اندیشۀ ترک‌گرایانه، یک واژۀ شاهنامه‌ای است که تقریباً از سوی تمامی صاحب‌نظران نیز پذیرفته شده که منظور از آن، سرزمین ایرانیان بیابانگرد یا همان سکاها بوده است . مبدعان پان‌ترکیسم و محرک‌های ایشان ظاهراً فردی که بیش از همه و نخستین بار مفهوم توران و پان‌ترکیسم را به کار برد آرمینیوس وامبری ، سیاح و شرق‌شناس یهودی مجاری بود. وامبری، علاوه بر معرفی زبان‌ها و فرهنگ عامۀ آسیای مرکزی به خوانندگان کتاب‌ها و مقالات متعدد خود، فصل کاملی از کتاب خود به نام نقش‌انگاره‌های آسیای مرکزی را، که اولین بار در ۱۸۶۸م منتشر شد، به تورانی‌ها اختصاص داد. او استدلال ‌کرد که تمامی گروه‌های ترکی به یک نژاد تعلق دارند و بر اساس نشانه‌های فیزیکی و رسم و رسومات به شعبه‌های فرعی تقسیم می‌شوند . وامبری در ابتدای دهۀ شصت قرن نوزدهم میلادی به ظاهر با این اعتقاد که مجارها در اصل از آسیای مرکزی آمده‌اند و با هدف تحقیق در مورد درستی این فرضیه، در هیئت درویشی ژنده یا روحانیای مسلمان، سفری طولانی و جسورانه به منطقۀ آسیای مرکزی کرد. او زبان‌شناس برجسته‌ای بود که زبان‌های عربی و ترکی را از پیش می‌دانست و در اندک زمانی، بر زبان‌های محلی آسیای مرکزی تسلط یافت. در اینکه او طرفدار بریتانیا بود هیچ تردیدی وجود ندارد و خود وی نیز این جانبداری را کتمان نمی‌کرد. وامبری با نعمت هوش بالا و زبان‌دانی‌اش توانست بدون لو رفتن از خیوه، سمرقند و بخارا دیدن کند . او در یکی از کتاب‌هایش، به نام سفرهایی در آسیای مرکزی، طرح کلان یک امپراتوری پان‌ترک را چنین ترسیم می کند: ((خاندان عثمان، به خاطر دودمان ترکی‌اش، می‌توانسته است بر اساس عناصر خویشاوندی گوناگونی که از طریق زبان مشترک، مذهب و تاریخ به هم مرتبط هستند امپراتوری وسیعی را از ساحل آدریاتیک تا چین بنیانگذاری کند که از امپراتوری رومانوف کبیر بسیار قدرتمندتر باشد چرا که امپراتور روس مجبور بود ناهماهنگ‌ترین و نامتجانس‌ترین عناصر را از طریق زور و نیرنگ برای سرهم کردن امپراتوری خود به کارگیرد. در حالی‌که آناتولی‌ها، آذربایجانی‌ها، ترکمن‌ها، ازبک‌ها، قرقیزها و تاتارها اجزایی هستند که از ترکیب آنها یک قدرت عظیم ترکی می‌تواند به پا خیزد و قدر مسلم از ترکیه‌ای که امروز می‌بینیم بهتر قادر خواهد بود با رقیب شمالی هماوردی کند)). گرچه وامبری در سال‌های بعد عقب‌نشینی کرد و پان‌ترکیسم را یک پدیدۀ خیالی واهی نامید اما تصویر یک امپراتوری ترکی را در ذهن همۀ کسانی که مایل به طرفداری از آن بودند بر جای گذاشت. روابط نزدیک وامبری با چند تن از رهبران ترک‌های جوان احتمالاً در طرفداری آنها از اصول پان‌ترکیسم نقشی اساسی داشته است. در این میان توجه به این نکته نیز جالب است که در پروراندن اندیشۀ پان‌ترکیسم تقویت عثمانی در مصاف با رقیب شمالی انگیزۀ قوی برای بریتانیا محسوب می‌شد، رقیبی که در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی به خطری جدی برای تهدید منافع حیاتی بریتانیا، به ویژه، در هند بدل شده بود. راجرز پلات چرچیل دربارۀ رقابت‌های روسیه و بریتانیا در این عصر چنین می‌گوید: ((در قرن نوزدهم ریشۀ اصلی منازعات بریتانیا و روسیه به دو حوزه باز می‌گشت. اولی از جهت زمانی، پیشین و از نظر طول مدت منازعه طولانی‌تر بود و آن نزاع پیامد کوشش‌های پیگیر روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم از طریق سیطره یافتن بر تنگه‌های بسفر و داردانل بود که این تلاش‌‌ها شامل تهاجم¬های متعدد به خاک عثمانی می¬شد که این تنگه‌ها را در اختیار داشت. هدف سیاست خارجی روسیه نیز تضعیف این امپراتوری و حتی متلاشی کردن آن بود. در راستای این مطلوب اهداف و شعارهای مذهبی نیز اضافه می‌شد و آن آرمان برکندن هلال اسلامی و نصب صلیب اُرتُدوکس بر فراز کلیسای کهن سِنت صوفیا بود، دورانی که به صورت فزاینده‌ای بر رسالت تاریخی روس‌ها در تلاش برای رهایی برادران کوچک‌تر اسلاو در بالکان از یوغ ترک‌ها تأکید و تبلیغ می‌شد و بدین‌گونه ردایی انسانی نیز بر قامت اهداف توسعه‌طلبانۀ روس‌ها پوشانیده می‌شد. البته این رویکرد، با هر بهانه‌ای که پیگیری می‌شد، با مواجهۀ سرسختانۀ بریتانیا رو به رو بود. راهبرد بریتانیا وجود یک ترکیۀ مستقل در شرق مدیترانه بود و البته تضعیف و تجزیۀ آن برای بریتانیا از اهمیت چندانی برخوردار نبود. واقعیت این بود که وجود یک روسیۀ قدرتمند در این بخش از جهان، در بهترین مسیر دسترسی به هند، خطر بسیار بزرگی برای انگلستان بود. هند، مستعمره‌ای که بریتانیا کماکان از امنیت آن اطمینان نداشت، به منزلۀ گرانبها‌ترین جواهر تاج استعمار بریتانیا، اولویت مهم سیاست خارجی بریتانیا را تشکیل می‌داد)) . حال این پرسش به ذهن متبادر می‌شود ‌که آیا هنگامی‌که وامبری طرفدار انگلستان به منزلۀ پیشگام نظریۀ پان‌ترکیسم که رقیب ذاتی آن اسلاویسم بود مطرح می‌شود، این نمی‌تواند سندی دال بر دخالت دست‌های بریتانیا در پدید آمدن پان‌ترکیسم باشد؟ هر چند چنانکه در ادامه اشاره خواهد شد در این زمینه پیچیدگی‌هایی وجود دارد، آن‌چنانکه حتی برخی رویکردها و مواضع بعضی پیشقراولان پان‌ترکیسم، که خاستگاهشان سرزمین‌های تحت سلطۀ روسیه تزاری بود، تعدادی از تاریخ‌پژوهان را به سوی این تلقی سوق داده است که مدعی شوند آنها ولو به اجبار رویکردهای طرفدارانه از امپراتوری تزاری و رویه‌های ترک‌گرایانه را به گونه‌ای معطوف به ایجاد فضایی مناسب‌تر برای تداوم حیات قومی خویش تلفیق کرده بودند اما در مجموع تردیدی وجود ندارد که پان‌ترکیسم در کلیت در مواجهه با روس‌گرایی و سلطۀ تزاری و البته همسو با سیاست‌های کلان بریتانیا در منطقه به منزلۀ خصم روسیه بود. به هر روی، ارتباطاتی که میان برخی شخصیت‌های اصلی حرکت پان‌ترکیسم وجود دارد باید مورد توجه قرار گیرد. به زعم بسیاری اسماعیلبیگ گاسپرینسکی (اسماعیلبی گاسپرالی) (۱۸۵۱ـ۱۹۱۴م)، که بنیانگذار مدارس اصول جدید و اصلاح‌گر تاتار کریمه‌ای بود، با روزنامۀ ترجمان خویش و لوگوی آن: ((زبان واحد، اندیشۀ واحد، عمل واحد)) بنیانگذار اندیشۀ پان‌ترکیسم است . او در دوران مدید فعالیت‌های خویش روابط نزدیکی با گروه‌های ترک‌گرا در استانبول ایجاد کرد و مقالاتی برای چاپ در نشریۀ ترک‌گرای تورک یوردو ارسال می‌داشت. شایان توجه است که این نشریه، در۱۹۱۱م، توسط شاگرد و خویشاوند اسماعیلبیگ، یوسف آکچورا ، تأسیس و در واقع به ارگان تئوریک پان‌ترکیسم بدل شده بود و شخصیت‌هایی نظیر احمد آقا اوغلو در آن قلم می‌زدند . اسماعیل بیگ ساکن باغچه‌سرای در کریمه، در ۱۹۰۷م، در روزنامۀ ترجمان مقاله‌ای نوشت و پاره‌ای از نظریات خویش را تبیین کرد و آنگاه آرمینیوس وامبری بخش‌هایی از این مقاله را ترجمه کرده و در نشریۀ تایمز لندن به چاپ ‌رساند. به راستی اینکه آرمینیوس وامبری، به منزلۀ شخصیتی مؤثر اقدام به چاپ گزیده‌ای از مقالۀ گاسپرینسکی می‌کند نمی‌تواند پرسش‌هایی را در مورد میزان آشنایی و احتمالاً تأثیر و تأثرات این دو چهرۀ بسیار مهم ترک‌گرا و یا دست‌کم همّ وامبری برای انعکاس افکار نظایر گاسپرینسکی در مجامع غربی و جلب توجه افکار اروپاییان به سوی دغدغه‌های این شخصیت‌ها ایجاد کند؟ وجه دیگر ارتباطات شخصیت‌های مؤثر ترک‌گرا ایجاد اتصال میان مراکز مهم فکری و جمعیتی ترک‌زبانان روسیه از جمله کریمه و ولگای میانی بود که دست‌کم از لحاظ جغرافیایی فاصلۀ قابل توجهی میانشان وجود داشت. از مصادیق ایجاد عامدانه و آگاهانۀ چنین ارتباطی به ازدواج دوم گاسپرینسکی می‌توان اشاره کرد. یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های همکار و پشتیبان اسماعیل بیگ گاسپرالی همسرش، زهره خانم بود. گاسپرینسکی پس از جدایی از همسر نخستش، در ۱۸۸۲م، یک سال پیش از تأسیس روزنامۀ ترجمان، با خانمی تحصیلکرده و متمول از یکی از خانواده‌های ثروتمند قازان ازدواج کرد. ترجمان در سال‌های نخست با هزینه کردن از ثروت زهرا خانم منتشر می‌شد. یکی از مهم‌ترین و در آینده مشهورترین فعالان پان‌ترکیست، یوسف آقچورا، برادرزادۀ زهرا خانم، فردی است که مقالۀ ((سه طرز سیاست)) ، وی به مثابه بیانیۀ پان‌ترکیسم شناخته می‌شود، مقاله‌ای که وی در آوریل مه ۱۹۰۴م با نام مستعار در نشریۀ ترک، چاپ قاهره، منتشر ساخت (و مسلماً نمی‌توانست آن ‌را در روسیـه منتشر کند) و در آن علت وجودی پان‌ترکیسم را بیان کرد. نکتۀ جالب دیگر اینکه سرنوشت عبدالرئوف فطرت، به منزلۀ یک متفکر فارسی‌زبان ماوراءالنهری و تغییر رویکرد وی به سوی ترک‌گرایی با این حلقۀ افراد پیوند می‌یابد که خود می‌تواند نمونه‌ای از پرشمار متفکرانی باشد که در استانبول و به ویژه، تحتتأثیر حلقه‌های پان‌ترک آن دچار استحالۀ هویتی شدند. عبدالرئوف فطرت در دوران تحصیل در استانبول، در دهۀ دوم قرن بیستم میلادی، در مؤسسه‌ای تحصیل کرد که یوسف آقچورا مدرس تاریخ ترک آن بود و بی‌تردید این تعامل در نضج افکار پان‌ترکیستی وی مؤثر بوده است. ادیب خالد در این‌باره چنین می‌گوید: ((در ۱۹۱۴م، فطرت در مدرسه‌الواعظین، مدرسه‌ای که از منظر ساختاری و اصولی در آن سال با هدف تربیت نسل نوینی از شخصیت‌ها و کارگزاران دینی دچار تغییراتی شده بود تحصیل می‌کرد. برنامۀ درسی جامع و متنوع این مدرسه دربرگیرندۀ درسی تحت عنوان تاریخ ترک نیز می‌شد که آقچورا، نظریه‌پرداز برجستۀ پان‌ترکیسم، آن را ارائه می‌کرد)) . البته شایان توجه است که شخص اسماعیلبیگ گاسپرینسکی نیز خود از ترک‌زبانان و مسلمانان آسیای مرکزی غفلت نمی‌ورزید. چنانکه در ۱۸۹۳م و در پی دعوت امیر بخارا (این دعوت از سوی امیر عبدالاحد خان صورت گرفته بود) گاسپرالی با امید راه‌اندازی مدارسی بر پایۀ روش جدید خویش عازم بخارا شد و دیدارهای تأثیرگذاری را با برخی متفکران منطقه برگزار کرد. از سوی دیگر شایان توجه است که شفیقه، دختر اسماعیلبی گاسپرالی، خود از روزنامه‌نگاران، سیاستمداران و سردمداران حرکت‌های ترک‌گرایانه بوده است. وی در دوران حیات پدر همکاری‌های گسترده‌ای با وی داشت. شفیقه ویراستار مجلۀ تربیت نسوان، ضمیمۀ ویژۀ بانوان روزنامۀ ترجمان، بود. او همچنین سابقۀ نمایندگی مجلس کریمه را نیز در کارنامه داشته و پیشینۀ تکاپوهای وی آنچنان پررنگ و پربار بوده است که برخی وی را رهبر جنبش زنان ترک‌زبان روسیه در قرن بیستم میلادی خوانده‌اند . جالب توجه است که شفیقه گاسپرالی همسر نسیب یوسف‌بی‌لی ، نخست وزیر دولت مساوات باکو، بود و در این ازدواج نیز می‌توان حالتی مشابه با آنچه را در ازدواج اسماعیل‌بی و زهرا خانم به وجود آمد ملاحظه کرد و آن‌ را از مصادیق وصلت‌های ترک‌گرایانه دانست. ملاحظه می‌شود که شخصیت‌های تأثیرگذاری نظیر اسماعیلبی گاسپرالی کریمه‌ای، یوسف آقچورای دارای خاستگاه ولگای میانی، نسیب یوسفبی‌لی آذری نه تنها به علت اشتراک اندیشه و آرمان بلکه به دلیل ازدواج و خویشاوندی به هم پیوند می‌خورند. در این میان باید نکاتی را نیز مورد توجه قرار داد که چنانکه پیش‌تر اشاره شد از مصادیق دشواری در قضاوت پیرامون کارنامۀ این شخصیت‌ها و رویکردهایشان و بالتبع نشو و نمای ترک‌گرایی است. آن‌گونه که ملاحظه شد انگلیسی‌ها پدیدۀ ترک‌گرایی را همسو با منافع خود می‌دیدند و علاوه بر ترجمه و چاپ برخی مقالات ترک‌گرایان در نشریات انگلیسی، سفر ۱۹۱۲م گاسپرالی از طریق استانبول و قاهره به هندوستان، با هدف تبلیغ روش جدید آموزش خود، همان اصول جدید و استقبال گرمی که از سوی نمایندگان جوامع اسلامی هند از وی به عمل آمد، چنانکه وی این سفر را بسیار موفقیت‌آمیز ارزیابی می‌کرد ،خود یکی از شواهد علاقۀ دستگاه‌های نظارتی بریتانیا به بسط فعالیت‌های نظایر گاسپرالی است اما از سوی دیگر باید توجه داشت که گاسپرالی به نحوی فعالیت می‌کرد که در طول سی سال انتشار روزنامۀ ترجمان و ضمائم آن در دوران حیات وی و البته، تکاپوهای وی در گسترش مدارس اصول جدید، دستگاه‌های امنیتی روسیه اقدام به بازداشت و یا آزار آشکار وی و یا توقیف نشریات یا مدارسش نکردند. (البته در این‌باره نیز قضاوت آسان نیست و باید در پژوهشی همهجانبه مؤلفه‌های مختلف مؤثر از جمله ملاحظات خارجی دستگاه تزاری را نیز مدّ نظر قرار داد.) به هر روی باید از منظر دیگری نیز به تکاپوهای وی نگریسته شود. چنانکه فریزر وی را چنین معرفی می‌کند: ((یکی از چهره‌های برجستۀ ناسیونالیست‌های سکولار مسلمان در این دوره (اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی) اسماعیل‌بیگ غصپرینسکی، از تاتارهای کریمه و تحصیل‌کردۀ روسیه، بود که سعی داشت مسلمان‌های روسیه را بر اساس یک زبان مشترک، که بر ترکی عثمانی استوار بود، متحد سازد (این زبان می‌توانست برای تاتارهای کریمه و آذری‌ها مفهوم باشد ولی برای مردم عامی ولگا، ترکستان و استپ‌های قزاق همانند جغتایی زبان قدیمی ادبی نامفهوم بود). وی اگرچه در زمینۀ ترویج زبان مشترک پیشرفت چندانی نداشت لیکن زمینه‌های لازم را جهت ارتقای آگاهی سیاسی مسلمان‌های روسیه فراهم آورد. وی نه فقط خواهان جدایی از روسیه نبود بلکه برعکس بر این اعتقاد بود که روسیه می‌تواند در مقام یک قدرت حامی و حافظ منافع اقوام ترک جایگزین بریتانیا گردد. به گفتۀ غصپرینسکی، در لحظاتی از ضرورت تاریخ، نواحی ریازان، قازان، آستراخان، سیبری، کریمه و حتی خانات ماورای قفقاز بخشی از روسیه شدند و در ازمنۀ اخیر نیز امپراتوری روسیه برخی از خانات آسیای میانه را به قلمرو خود ملحق ساخته است. ما فکر می‌کنیم که روسیه به مرزهای طبیعی خود دست نیافته است ولی بر این باوریم که دیر یا زود مرزهای روسیه تمام اقوام تاتار را در خود جای خواهد داد… شاید در آینده روسیه به یکی از مهم‌ترین دولت‌های مسلمان تبدیل شود که فکر نمی‌کنم به هیچ‌وجه از اهمیت آن در مقام یک قدرت مسیحی بکاهد.غصپرینسکی نمونۀ گویای بورژوازی ناسیونالیست مسلمانی بود که به رکن اصلی نهضت جدیدی تبدیل شد. جدیدی‌گری در آغاز نسبت به سلطۀ روس حسن‌ظن داشت چراکه [جدیدی‌ها] در مقام رویارویی با مسلمان‌های متعصب یا قدیمیست‌ها، که تزاریسم را نامقدس، می‌دانستند، به حمایت روس‌ها چشم داشتند)) . ملاحظه می‌شود که فریزر تکاپوهای گاسپرالی را در جبهۀ روسیه ارزیابی می‌کند، حال از سوی دیگر نگرانی‌هایی که در بین برخی متولیان ذی‌نفوذ فرهنگی و تربیتی روس در قبال تکاپوهای امثال گاسپرالی وجود داشت نیز شایان توجه است. لازرینی در مقاله‌ا‌ی با عنوان ((از باغچه‌سرای تا بخارا در ۱۸۹۳: سفر اسماعیل¬بیگ گاسپرینسکی به آسیای مرکزی)) نکات جالب توجهی را مد نظر قرار می‌دهد که از آن جمله می‌توان به موضع نیکلای پتروویچ استروم‌اف، نظریه‌پرداز و طراح مکانیزم روسی‌سازی متصرفات امپراتوری روسیه در آسیای مرکزی، نسبت به تکاپوهای اسماعیل بی گاسپرالی اشاره کرد. لازرینی می‌نویسد که استروم‌اف پس از ملاحظۀ روزنامۀ ترجمان و آشنایی با شیوه مدارس اصول جدید گاسپرالی، ضمن ابراز تعجب از اینکه فردی ناشناس و غیرروس در حالی که منصبی نیز در دستگاه دیوان‌سالاری تزاری ندارد به خود اجازه داده است که به این حوزه‌ها وارد شود، بیان می‌دارد که گاسپرالی از آن قماشی است که((اشتهای زیادی برای در خدمت گرفتن مزیت‌ها و دستاوردهای فرهنگ روسی برای محافظت از فرهنگ خودشان دارند)). این اظهارات می‌تواند نشانگر وجهی از مخالفت‌های موجود در برابر فعالیت‌های گاسپرالی باشد. در واقع، ابراز مخالفت‌های جدی علیه تحرکات نظایر گاسپرالی در سطوح عالی فرهنگی می‌تواند شاهدی بر محدودیت‌های پیشِ روی وی در آن دوران باشد. چنانکه به نظر می‌رسد، همچون هر تکاپوی سیاسی دیگر، نوسان میان کانون‌های قدرت‌ و حرکت بر لبۀ خطوط قرمز گریبانگیر شخصیت‌هایی نظیر گاسپرالی نیز بوده است اما محوریت ترک‌گرایی و هویت‌طلبی، که در مواجهه با موجودیت‌های پیرامونی یعنی اقوام و قدرت‌های غیر ترک‌زبان تجلی می‌یافت، جوهر آشکار تحرکات ایشان بوده است که نمونه‌های زیادی از آن در کارنامۀ گاسپرالی به منزلۀ نمونهای از این شخصیت‌ها وجود دارد؛ برای مثال، گاسپرالی در همان گام نخست اولین شمارۀ روزنامه‌اش، ترجمان، را در آوریل ۱۸۷۳م و در صدمین سالروز ضمیمه‌ ساختن کریمه به روسیه، انتشار داد که با توجه به رویکردهای سی سالۀ بعدی وی حاوی پیام‌های آشکاری بود. او با استفاده از اولین فرصت مناسب، که در ۱۹۰۵م و با شکست روسیه از ژاپن و وقوع انقلاب و تضعیف حاکمیت تزاری و ایجاد فضای باز سیاسی فراهم شد، زبان روسی را از روزنامه‌اش حذف کرد (روزنامۀ وی دوزبانه بود) و تنها به انتشار آن به زبان ترکی (نسخۀ اصلاح شدۀ زبان تاتاری نزدیک به ترکی عثمانی) پرداخت . جالب است در حالی‌که فریزر گاسپرالی را، متفکری سکولار می‌خواند لاندو نیز نکاتی مؤید این مدعا را طرح می‌کند: ((به هر روی به مرور روزنامۀ ترجمان به عنوان الهام‌بخش و پیشقراول اندیشه‌های پان‌ترکی با صراحت فزاینده‌ای از ایجاد اتحادیه‌ای از تمام مردم ترک در روسیه طرفداری می‌کرد. یک گزارش پلیس مخفی روسیه، اوخرانا ،نشان می‌دهد که به گمان درست آنها، تبلیغات اسلامی این نشریه و نشریات دیگر به عنوان پوششی برای پان‌ترکیسم مورد استفاده قرار می‌گرفت)) . برای نمونه‌ای از رویکردهای مذهبی مورد اشاره می‌توان به روزشماری که اینچی بومان دربارۀ زندگی گاسپرالی تدوین کرده است مراجعه کرد، آن‌جا که بومان در مورد اهم وقایع زندگی گاسپرالی در ۱۹۰۸م چنین می‌گوید: ((در ماه مارس، روزنامه‌ای را به زبان عربی در قاهره به نام النهضت منتشر کرد ولی انتشار این روزنامه به بیش از سه شماره نرسید. در ماه مه، بیست و پنجمین سال انتشار ترجمان نه تنها در باغچه‌سرای و با حضور نمایندگانی از گروه‌های مختلف ترک، بلکه در جاهایی دیگر نیز جشن گرفته شد. این واقعه از سوی بسیاری همانند یک جشن ملی مورد استقبال قرار گرفت. با اعتقاد بر ضرورت انجام اصلاحات فرهنگی، اجتماعی و مذهبی در جهان اسلام، در خلال سال‌های بعد، گاسپرالی سفرهایی به استانبول و قاهره به منظور کوشش برای فراهم آوردن زمینۀ برگزاری همایش مسلمانان انجام داد. اما ایدۀ وی محقق نشد)) . حال این پرسش مطرح می‌شود که آیا می‌توان وی را به سادگی متفکری سکولار دانست؟ آیا توجه وی نسبت به جوامع اسلامی هم‌چون مصر، صرفاً یک تاکتیک بوده است؟ به هر روی، واقعیت این است که اگر ترک‌گرایی معطوف به هویت‌طلبی شالودۀ اندیشه و تکاپوهای وی دانسته شود، آنگاه سایر رویکردها، به منزلۀ حاشیه‌هایی در خدمت اصل، قابل تحلیل و تعلیل خواهند بود. این‌گونه است که انگلوفیل، روسوفیل، اسلام‌گرا و یا سکولار بودن گاسپرالی یا برخی دیگر از همانندان وی در واقع هر یک به داوری‌ای احتمالاً سطحی مبتنی بر قضاوت دربارۀ وجهی از تکاپوهای ایشان تقلیل خواهد یافت. در اینجا توصیفی از لاندو در مورد رویکردهای گاسپرالی می‌تواند روشنگر باشد. وی در مورد راهبرد و ابزارهای گاسپرینسکی در طرح اندیشه‌های پان‌ترکی در روزنامه‌اش چنین می‌گوید: ((ترجمان، که دقت داشت مخالفت و دشمنی ملاها را برنینگیزد (و حتی برای جلب نظر آنها تلاش کرد)، از ناسیونالیسم غیرمذهبی (سکولار) که رنگ و بوی قطعی پان‌ترکی داشت طرفداری می‌کرد. به دلیل سانسور رسمی مطبوعات احساسات پان‌ترکی با احتیاط بیان می‌شد. رهیافت اساسی گاسپرینسکی در طرفداری از پان‌ترکیسم، تلاش برای تشکیل اتحادیه‌ای از تمام گروه‌های ترک‌تبار روسیه، تحت ارشاد معنوی ترکیه بود که بر اساس فرهنگ بازیافتۀ متکی بر یک زبان مشترک یعنی نسخۀ اصلاح شدۀ زبان تاتاری کریمه استوار بود. تأکید بر زبان امری تصادفی نبود. اصلاحات برنامۀ درسی ,اصول جدید، گاسپرینسکی و نشریۀ ترجمان، هر دو، از یک زبان مشترک به عنوان برترین ابزار نزدیکی (و به واقع اتحاد بعدی) تمام مردمان ترک‌تبار طرفداری می‌کردند. از آن‌جا که تفاوت‌های لهجه‌ای در اصل تنوعات دستوری را دربرمی‌گرفت برای پالایش زبان از کلمات خارجی، نظیر کلمات دارای ریشۀ روسی، عربی و فارسی که گمان می‌رفت تنها در بخشی از زبان‌های ترکی استفاده می‌شد تلاش ویژه‌ای صورت گرفت و جایگزین ساختن آنها با کلمات دیگر ترکی یا ترک‌تبار، نظیر آنچه که در امپراتوری عثمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت، از اهداف دیگر اصلاح زبان بود. به موازات آن تلاش دیگری نیز (اما ظاهراً با موفقیت کمتر) در جهت به کمینه رساندن تنوع صوت‌شناسی صورت گرفت. نتیجۀ کار ایجاد زبانی مابین ترکی عثمانی و تاتار بود که میتوانست به طور معقول برای هر دو گروه و نیز دیگران قابل درک باشد. این ترکیب، که زبان مشترک (لسان عمومی) خوانده می‌شد، یکی از عوامل مؤثر در موفقیت ترجمان بود که نه تنها به جنوب روسیه بلکه به آسیای مرکزی و ترکستان شرقی نیز می‌رسید و شمارگان آن در دهۀ ۱۸۸۰م به هزار و حدود بیست سال بعد به شش هزار می‌رسید، که در آن زمان یک رقم مؤثر محسوب می‌شد)) . البته خاطرنشان می‌شود که گاسپرالی در جا انداختن زبان مورد استفاده در ترجمان به منزلۀ زبان مشترک مردم ترک‌زبان توفیقی حاصل نکرد. در اینجا ذکر نکته‌ای به ظاهر شوخ‌طبعانه ضروری به نظر می‌رسد: ادوارد لازرینی در مقاله‌ای تحت عنوان((ترجمان [روزنامه] اسماعیلبی گاسپرالی)) به ارائۀ جزئیاتی دربارۀ چاپ و نشر روزنامۀ ترجمان می‌پردازد و می‌نویسد که گاسپرالی تا ۱۹۰۵م، کهترجمان را همزمان به دو زبان روسی و ترکی چاپ و نشر می‌کرد، ابتدا مقالات خود را به روسی می‌نوشت و سپس، متن روسی را به ترکی ترجمه می‌کرد چنانکه عبدالرشید ابراهیم‌اف مدعی بود این شیوۀ کار گاسپرالی بدین دلیل بود که وی مهارت کافی را برای نوشتن به زبان ترکی نداشت! باید توجه کرد که این مدعا در مورد فردی که مروج به اصطلاح زبان ترکی پیراسته‌ای بود دست‌کم قابل تأمل است و هر چند می‌توان دلایل زیادی را برای اخذ چنین روشی در نوشتن مقالات از سوی گاسپرالی برشمرد اما می‌تواند نشانه‌ای باشد بر اینکه گاسپرالی خود نیز در متن فرایند اصلاح زبانی خویش قرار داشته و شاید بسیاری از اصلاحات را به موازات به نگارش درآوردن مقالات خویش دنبال و در واقع نوعی فرایند ترجمه را پیگیری میکرده است! به هر روی این روایت بیش از هر چیزی می‌تواند نشانگر دشواری و پیچیدگی داوری در مورد کارنامۀ یکی از مبدعان پان‌ترکیسم به منزلۀ یک نمونه باشد. البته، همین پیچیدگی‌ها و دشواری‌ها در بررسی کارنامۀ سایر رهبران و پیشقراولان پان‌ترکیسم نیز وجود دارد. دوران تحصیل احمد آقا اوغلو در پاریس ، که خود را ایرانی می‌دانست و خبرنگاری ایرانی ‌معرفی می‌کرد و رویکردهای ترک‌گرایانۀ وی در دوران بعدی حیات او، دوران حضور محمد امین رسول‌زاده در تهران و انتشار روزنامۀ ایران نو و هیجانی که با آن تکاپوهای مشروطه‌خواهان ایرانی را در مبارزه با استبداد محمدعلی‌شاه و رویدادهای پس از آن دنبال می‌کرد و نقش ستیزه‌جویانۀ وی در ادامۀ حیاتش علیه ایران و بسیاری نمونه‌های دیگر نشانگر واژگونی‌های فکری و استحاله‌هایی بود که به دلایل گوناگون در اندیشه و عمل این شخصیت‌ها به وقوع پیوست. وطن در کلام ترک‌گرایان به نظر می‌رسد که در مورد مبدعان پان‌ترکیسم بهتر است ابتدا این شخصیت‌ها را به دو دستۀ متفکران ذیل سلطۀ روسیه و متفکران دارای خاستگاه عثمانی ترکیه‌ای تقسیم کرد. در حالی‌که متفکران روسیه‌ای بیش از هر چیزی دغدغۀ حفظ سرزمین، زبان و یا فرهنگ مورد ادعای خود را در برابر استیلای روس‌ها و ایستادگی در برابر فرایند روسی‌سازی داشتند، متفکران ترکیه‌ای، در دوران دشوار و مشقتبار گذر از عثمانی به ترکیۀ کنونی، بلندپروازی‌های ناکام عثمانیان را در مرزهای شرقی تا سرزمین‌های دوردست افسانه‌ای دستمایۀ ادعاهای خود می¬ساختند. سه‌ویتوخوسکی در مورد ضیا گوک‌آلپ چنین می‌گوید: ((وی نوزایی ملی ترک را در دولت عثمانی تبلیغ می‌کرد، این فراخوان پا به پای تصور وی از توران وطن اساطیری ترکان و مهد تاریخ آنان پیش می‌رفت. گوگ‌آلپ در یکی از اشعارش می‌گوید: اغوزخان چهره‌ای مبهم و ناشناس برای دانشمند با دل من آشنـا و بسیار شناخته شده است نیاخاک ترک‌ها نه ترکیه نه ترکستان است: ســـرزمین کبیرِ ابدی است، توران است)) . البته، جالب است که وی نسبت خویش را با دانش تاریخ را نیز بی‌پرده آشکار می‌کند و به صراحت در شعرش می‌گوید که ادعاهایش نه بر پایۀ شاهد یا مدعایی علمی بلکه بر پایۀ احساساتی است که به سادگی از منظر دانش روانشناسی می‌تواند نوعی توهم ارزیابی شود. البته، مفهوم و مرزهای وطن در اندیشۀ وی سیال بود چنانکه با آگاهی به این امر ‌که توران آرمانی دوردست و در بهترین حالت عالی‌ترین دستاورد پان‌ترکیسم خواهد بود یا شاید با وقوف به موهومی بودن توران افسانه‌ای آرمان‌های شدنیتر را دستمایه قرار داد. سه‌ویتوخوسکی در این خصوص می‌گوید:((گوک‌آلپ برای کوتاه‌مدت جانشین واقعی‌تری پیشنهــاد کرد: امروزه ترک‌هایی که وحدت فرهنگی برایشان آسان خواهد بود ترکان اوغوزند، یعنی ترکمن‌ها، زیرا ترکمن‌های آذربایجان، ایران و خوارزم مانند ترک‌های ترکیه از نسل اوغوزند. بنابراین، ایدئال فوری ما برای ترکیسم باید وحدت اوغوز یا ترکمن باشد. منظور از این وحدت چیست؟ اتحاد سیاسی؟ در حال حاضر، نه! نمی‌توان گفت که در آینده چه روی خواهد داد اما در حال حاضر هدف ما فقط وحدت فرهنگی قوم اوغوز است)) . در اینجا با در نظر داشتن مفهوم ستیزه‌جویانه و توسعه‌طلبانۀ وطن در اندیشه و کلام ضیاء گوک‌آلپ، به منزلۀ یکی از برجسته‌ترین متفکران پان‌ترکیسم در ترکیه، برای آشکار شدن تفاوت نگاه‌های ناشی از تفاوت انگیزه‌ها و محرک‌ها به انعکاس مفهوم وطن در کلام گاسپرالی به عنوان برجسته‌ترین شخصیت ترک‌گرای روسیه، میپردازیم. رضا الدین فخرالدین، در جایگاه یکی از برجستهترین متفکران جدیدی¬گری در ولگای میانی و همچنین به عنوان یکی از دوستان اسماعیل¬بی گاسپرالی، در یکی از شماره¬های ترجمان، در ۱۸۸۵م، گزارشی در مورد هزینه‌ها و موفقیت‌های ترجمان نوشته است:((امروز ترجمان وارد سومین سال حیاتش می‌شود. اجازه دهید که به خوانندگان در مورد کاربرد و اهداف ترجمان بگویم، نشریه‌ای که با آرمان ارتقای سلامت و سعادت وطن ما، وطن ترک‌ها و همین‌طور مسلمانان ساکن روسیه تأسیس و انتشار یافته است)) . مشاهده می‌شـود که گاسپرینسکی به طور مبهمی از سویی از وطن ترک‌ها و از سوی دیگر از مسلمانان روسیه نام می‌برد. هر چند کارنامه و عملکرد گاسپرالی نشانگر این است که وی ترکیه را به منزلۀ الهام‌بخش ترک‌گرایی مدنظر داشته است بدون تردید در گام نخست حفظ زادگاهش کریمه از روسی‌سازی کامل و در گام دوم ایجاد همگرایی میان ترک‌زبانان روسیه هدف وی از انجام تکاپوهای بلافصل بوده است. مسلمانان روسیه بازیگران نقش اصلی متفکر تاجیک، نماز حاتم‌اف، در حالی‌که پیدایش پان‌ترکیسم را به ترکیه نسبت می‌دهد، در مورد مسلمانان ترک‌زبان روسیه چنین می‌گوید: ((ترک‌پرستی در حدود امپراتوری روسیه بین ملت‌چیان تاتار و قریم و پوالژی (از شهرهای روسیه) هم‌آوازی زیاد پیدا کرد زیرا آنها در این رویه واسطۀ یگانۀ جدایی از دولت روسیه را می‌دیدند)) . لاندو نیز در همین مورد اشاره می‌کند:((دو اثری که روزشمار تاریخ پان‌ترکیسم را به دست داده‌اند و البته به ترکیه نیز اشاراتی داشته‌اند یکی تورکچولوک ،اثر یوسف آقچورا، که در انتهای سالنامۀ تورک ییلی توسط او در ۱۹۲۸م تدوین شد و تورکچولوئون تاریخی اثر حسین نامق اورکون هستند که اثر دوم شانزده سال بعد منتشر شد و شدیداً از تحلیل آقچورا اقتباس کرده است)) . وی در ادامه تأکید می‌کند که هرچند ترکیه را الهام‌بخش حرکت‌های پان‌ترکی می‌داند اما معتقد است که آغاز آگاهی ملی در میان گروه‌های ترک‌تبار روسیه عامل بسیار مهمی در ظهور پان‌ترکیسم در اواخر دوران امپراتوری عثمانی بوده. سرشماری ۱۸۹۷م روسیه حاکی از آن بود که از کل جمعیت ۱۲۵,۶۰۰,۰۰۰ نفری روسیه مجموع جمعیت ترک‌تبار به ۱۳,۶۰۰,۰۰۰ یا به عبارتی ۱۱ درصد می‌رسید. در این دوران، دو سیاست مسیحیساختن و روسی‌ساختن به منزلۀ تهدید برای مسلمانان روسیه مطرح بود. بسیاری از این گروه‌های ترک‌تبار با ایستادن بر سر دین و ریشه‌های محلی خود، یعنی اسلام و ترک‌گرایی، که هر دو به طور جدا و مشترکاً نقاط وحدت آنها بود، واکنش نشان دادند. از آنجا که گروه‌های ترک‌تبار منزوی بودند، جست و جوی آنها برای یافتن متحدان بالقوه طبیعتاً در چارچوب محدوده‌های پان‌اسلامیسم، پان‌ترکیسم یا هر دو قرار می‌گرفت. پان‌اسلامیسم به ویژه به خاطر نزدیکی نسبی امپراتوری عثمانی و تلاش‌های سلطان عبدالحمید دوم از اواخر قرن نوزدهم میلادی برای تقویت پیوندهای اسلام‌گرایانه و گروه‌های اسلام‌گرا قابل دسترس و مناسب بود. نباید از خاطر برد که برای بسیاری از مسلمانان ترک روسیه دو ویژگی مسلمان و ترک یا تاتار بودن دو روی یک سکه بود که هویت ملی آنها را تشکیل می‌داد . این دو مشخصه نه تنها هیچ تناقضی با یکدیگر نداشتند بلکه مترادف محسوب می‌شدند. البته، باید توجه شود که این همسویی و عدم تناقض با آغاز قرن بیستم میلادی رو به کمرنگ شدن گذاشت و سیر حوادث بعدی نیز این روند جدایی را سرعت بخشید به نحوی که در دوران پس از انقلاب بلشویکی و تضعیف اسلام در این کشور و بنا شدن ترکیۀ نوین برپایۀ اصول لاییک، بر ویرانه‌های تختگاه آخرین خلافت اسلامی، در کنار فضای سیاسی نیمۀ اول قرن بیستم، که مبتنی بر اندیشۀ ناکارآمدی دین در مسائل سیاسی و چیرگی اندیشه‌های لاییک بود، دیگر دین نمی‌توانست در برابر اندیشه‌های ملی و قوم‌گرایانه عرض اندام کند. برای توصیف این روند می‌توان به مقاله‌ای که زکی ولیدی طوغان با نام ((آیندۀ حکومت‌های اسلامی در نظر ابن‌خلدون)) (ابن‌خلدون نظرینده اسلام حکومت‌لرین استقبالی) در مجلۀ بیلگی مجموعه‌سی (مجموعۀ بیلگی) (استانبول، ۱۹۱۴، ش ۷) به چاپ رساند اشاره کرد. وی در این مقاله ضمن نقد تئوکراتیسم برای ترک‌ها، از تلاش‌های محمد عبده، مفتی مصر؛ محمود اسد ترکیه‌ای (۱۸۵۷ـ۱۹۱۴م)، حقوقدان و مؤلف کتاب‌هایی چون اصول فقه و حقوق دولت‌ها؛ و موسی جارالله بیگیف روسیه‌ای در راه اصلاح اصول اسلامی و اساس قرار دادن آن برای قوانین جدید انتقاد کرده است. این مقاله بعدها مورد تقدیر و توجه آتاتورک قرار گرفت . در اینجا با نگاهی به ملی‌گری ترکی در بستر ترکیه مشاهده می‌شود که این پدیده هم‌چون رشته‌ای از نهضت‌های متوالی به نظر می‌رسد که شالوده‌ها و هدف‌های اندیشه‌ورزانۀ آنها با یکدیگر تفاوت و غالباً معارضه داشته‌اند؛ مثلاً، مفاهیم جهان‌شمول اتحاد اسلام، که پس از عبدالحمید (۱۸۷۶ـ۱۹۰۰م) پیدا شد، سپس به اندیشه‌های اتحاد تورانی ترکان جوان (۱۹۰۸ـ ۱۹۱۸م) مبدل شد که در جنگ آزادی (۱۹۱۹ـ۱۹۲۲م) و جمهوری (از ۱۹۲۳م) از میان رفت و به صورت مفهوم محدود ملی‌گرایی ترکی درآمد . واقعیت این است که شکست و فروپاشی امپراتوری عثمانی ایدئولوژی‌های عمدۀ سیاسی رایج در سال‌های آخر عمر آن ‌را بی‌اعتبار کرد. در این شرایط عثمانی‌گری علت وجودی خود را از دست داده بود و پان‌اسلامیسم و پان‌ترکیسم نیز هیچ‌کدام موفق به نجات امپراتوری نشده بودند. چنانکه در فاصلۀ دهه‌های بیست تا چهل میلادی دولت ترکیه بر اساس مصالح سیاسی، در راه کوشش‌های ترک‌گراهای افراطی در داخل خاک خود محدودیت‌ ایجاد می‌کرد و به صورت رسمی کمالیسم با تعاریف و مشخصه‌های خود به عنوان رویکردی برای داخل مرزهای ترکیه، دنبال می‌شد. در این دوران، جدی‌ترین حامیان اندیشه‌های ترک‌گرایی در ترکیه و جهان متفکران مسلمان روسیه‌ای از جمله یوسف آقچورا، ایاز اسحاقی، عبدالله بطال تایماس، زکی ولیدی طوغان و محمد امین رسول‌زاده بودند که بیش‌تر آنها از حکومت شوروی گریخته بودند .   مرحله سوم: ترکیه و تکاپوی الحاق گرچه هر گونه تلاش جهت دوره بندی پان ترکیسم در ترکیه ناگزیر مشکل محدود ساختن تفکر بشری به زمان خاص را به دنبال دارد، با این همه هنوز می توان گمان کرد که مرحله نخست پان ترکیسم فعال در امپراطوری عثمانی در قرن بیستم آغاز و به سرعت توسعه یافت. ریشه این مسئله در گسترش علایق عمومی به مطالعه پیرامون ترکی در امپراطوری قرار داشت. به بیان دیگر بسیاری از اندیشمندان ترک مدعی کشف مجدد غنای زبان، ادبیات و تاریخ خود شدند. لذا به هرچ وجه تصادفی نبود که نجیب عاصم، کتاب مقدمه ای بر تاریخ آسیا: ترک ها و مغول ها از آغاز تا ۱۴۰۵ نوشته لئون کوهن را طی سالهای آخر حکومت عبدالحمید از فرانسه ترجمه کرد و چند بخش مهم را که با تمایلات تورانی گری نوشته شده بود به آن افزود . در این دوران انتشار متون گسترده نقشی عمده در گسترش آرای سیاسی پان ترک ها داشت. درست قبل از جنگ جهانی اول، سیف الدین کتاب سیاست عملی: سیاست ناشی از تجربیات ملی خود را منتشر کرد. مطالعات تحقیقی، اشعار و مقالات محمد امین و دیگران نیز در بسط تفکر توران نوین و انتقاد از جدایی طلبی اقوام غیرترک حکومت عثمانی بویژه در لیبی را مورد توجه قرار داده و از این طریق پان ترکیسم و ملی گرایی ترکی را آخرین پناهگاه رهایی از زوال دانستند. طی جنگ جهانی اول و بلافاصله پس از آن، این نزدیگی و قرابت میان ترکیسم و پان ترکیسم بیشتر آشکار شد. شخصی که بیشترین مسئولیت این آمیزش اصطلاح شناسانه را بر عهده داشت، یک یهودی اهل سرز، در نزدیکی سالونیک یونان به نام موشه کوهن بود که با نام مستعار تکین آلپ مطلب می نوشت. از آنجا که او یک پان ترک دو آتشه بود، این ادغام زبانی را عامدانه انجام داده است. او در این راستا ایدئولوژی هایی مانند عثمانی گری، پان ترکیسم و کمالیسم را به شدت ترویج داده و متون بسیاری را به زبان های فرانسه، آلمانی، انگلیسی و ترکی منتشر نمود. یکی دیگر از بازیگران عمده در پیدایش و رشد پان ترکیسم در عثمانی فردی به نام ضیا گوک آلپ از اهالی دیاربکر بود. او که زندگی سیاسی جنجال برانگیزی داشت، ابتدا از مقامات ترک هایجوان بوده و از سال ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۸ عضویت شورای مرکزی کمیته اتحاد و ترقی را به عهده داشت. در پایان نیز از حامیان جنبش مصطفی کمال پاشا شد. اما مسئله دیگری که در این دوران زمینه ساز تولد و رشد سریع این تفکرات گردید، تشکیل انجمن ها و تشکل های فکری و سیاسی بود. نخستین انجمنی که از این میان، در دسامبر ۱۹۰۸ یعنی اندکی پس از انقلاب ترکهای جوان در استانبول تاسیس شد، “انجمن ترکان” نام داشت. اساسنامه آن به نحوی دوپهلو ابراز می داشت که انجمن بنا دارد تنها بر کار علمی تمرکز کند؛ یعنی با تمرکز بر ترک شناسی از سیاسی اجتناب بورزد. در اگوست ۱۹۱۱ انجمنی به نام “موطن ترکان” در استانبول تاسیس شد. موطن ترکان یا “موطن دانشجویان ترک” نام یک سازمان مجزای دانشجویان ترک در خارج بویژه در فرانسه، آلمان و سوئیس بود که به دلیل حضور بخش چشمگیری از ترک های بیرونی در میان صدها عضو خود، گرایشات پان ترکی قاطعانه ای داشت . از میان تمام سازمان های دارای تمایلات پان ترکیستی آن روزها، بادوام ترین و مهم ترین سازمان “ترک اوجاقی” (کانون ترکان) بود که نخست در ژوئن ۱۹۱۱ توسط دانشجویان پزشکی و سایر دانشجویان به عنوان یک بشگاه نیمه مخفی تشکیل شد. از محمد امین یورداکول، احمد فرید، احمد آقااوغلو، فواد ثابت، یوسف آقچورا و محمدعلی توفیق دعوت شد تا به این سازمان پیوسته و رهبری آن را به عهده گیرند. که این افراد نیز تحرک قابل ملاحظه ای را به سازمان بخشیدند. به رسمیت شناختن ساختار باشگاه، تاسیس و راه اندازی چندین باشگاه در سراسر کشور و برگزیدن نشریه تورک یوردو (موطن ترکان) به عنوان ارگان رسمی باشگاه از مهمترین اقداماتی بود که این تشکیلات را به سرعت به یکی از برجسته ترین بازیگران پان ترکیسم در دهه دوم قرن بیستم مبدل ساخت. در ادامه تلاش برای تاثیر گذاری بر آسیای میانه و قفقاز نیز از دیگر مولفه های گسترش اندیشه های پان ترکیستی در این دوره بود. طی مرحله بعدی جنگ، گزارش های مستقل بسیاری از تشدید فعالیت و تبلیغات ملهم از عثمانی در آسیای میانه حکایت می کرد. در سال ۱۹۱۷ ماموران ترک کار خود را با برانگیختن احساسات ترکی در بخارا آغاز نموده و حمایت تسلیحاتی از ترکان قفقاز نیز در دستور کار قرار داشت. ترکستان روسیه و افغانستان نیز هدف های محوری برای این تحرکات فکری و سیاسی بودند. اما شکست انور پاشا و مرگ جمال پاشا از سرعت رشد این جریان کاست. اما پس از فروپاشی عثمانی و ضعف ملی گرایی ترکی در اتحاد مناطق مورد بحث، از قدرت این جریان کاسته شد و مرحله ای از فعالیت پنهان در تاریخ جنبش پان ترکیسم آغاز گردید. کمالیسم مورد نظر آتا تورک بیشتر بر گذشته نزدیک و آینده تمرکز داشت. او میکوشید تا مدرنیته و سکولاریسم را محور تحولات ترکیه قرار داده و از سوی دیگر برای بهبود رابطه با جهان بیرونی برای ایجاد ثبات در ترکیه جدید التاسیس، از تحرکات سیاسی تهاجمی در بیرون از مرزهایش حمایت نمی کرد. در این وضعیت نوع فعالیت های پان ترک ها محدودتر گردید. این اقداما تبه مرور زمان از مرزهای ترکیه خارج گردید. به طوریکه اغلب روزنامه ها و نشریات پان ترکی آن اعصار خارج از ترکیه منتشر می گردید. تعدادی از این نشریات عبارتند از: ینی توران (توران نوین) در تامپر فنلاند، قورتولوش (رهایی) در آذربایجان و برلین، قفقاز شمالی در ورشو لهستان، ترکستان جوان در برلین آلمان، راه ملی نوین در پازاریک رومانی و ماهنامه ترکستان در فرانسه. حتی فشار به نشریات و افکار پان ترک به قدری زیاد شد که در سالهای دهه ۱۹۳۰ میلادی تعدادی از این نشریات بسته شدند . اما جریان این فعالیت ها با جنگ جهانی دوم تغییر نمود. طی این جنگ زمینه برای فعالیت پان ترکیسم در ترکیه فراهم گردید. البته ریشه این امر در رابطه نزدیک آلمان هیتلری با ترکیه و ایران بود. نژاد پرستی آلمان ها و تاکید بر پاکسازی نژادی سبب شد تا این تفکرات سیاسی درمیان ترکان نیز گسترش یافته و مجددا سبب شود تا اندیشمندان ترک در اقصی نقاط جهان به دنبال الحاق جوامع ترک به یکدیگر باشند. در این مرحله گروه های مخفی مانند “طوقان” جای خود را به تشکل های رسمی و عیانتر دادند. این انجمن ها عبارت بودند از: سازمان جوانان ترک، انجمن فعالیت های فرهنگی ترکی و انجمن فرهنگ ترک که درچارچوب فدراسیون اتحادیه های ناسیونالیست¬ها فعالیت نموده و با برگزیدن اصطلاح ناسیونالیسم به جای پان ترکیسم رفتارشان را موجه جلوه می دادند . پس از گذشت این دوران فعالیت های پان ترکیستی در ترکیه نیز به مسیر قدیمی و مرسوم خود بازگشت. در نهایت با کاهش فعالیت های تسلیحاتی و تمرکز بر رویکرد فکری و فرهنگی، به دنبال الحاق تمامی جوامع ترک نژاد در جهان هستند. به بیان دیگر رویکرد کلان در پان ترکیسم در ترکیه کنونی و امپراطوری عثمانی، همانا الحاق دیگر گروه ها به ترکستان مرجع یا همان ترکیه است. به هر حال پان ترکیسم به عنوان جریان الحاق گرا کاملا شکست خورد. زیرا با فروپاشی شوروی و بروز ناسیونالیسم قزاق، قرقیز، تاجیک، ترکمن و ازبک، نه تنها این جوامع با هم متحد نشده، بلکه پس از جدایی از یکدیگر هنوز هم با هم مشکل دارند. از سوی دیگر اختیارات ترک ها در جوامع بزرگ و کشورهای قدرتمندی مانند ایران، روسیه و چین موجب رضایت آنها از معیشت شان شده است. ایالات خودمختار در چین و روسیه و جایگاه مناسب ترک ها در مناسبات اجتماعی و اقتصادی ایران با شکست دادن الحاق گری پان ترکیسم موجب شده تا برخی از جوامع ترک کنونی نیز با الگو قرار دادن این سه کشور بزرگ رویکرد خود به توسعه متوازن میان اقوام را در دستور کار قرار دهند.   جمع بندی و نتیجه گیری در این فصل که بخش آغازین پژوهش ما در این مجموعه است، تلاش کردیم تا پان ترکیسم را به صورتی جریانی اجتماعی و از منظر عینی مورد شناسایی قرار دهیم. به بیان دیگر در آغاز باید می دیدیم که اصولا کدام رفتارهای سیاسی و اجتماعی را می توان در زمره پان ترکیسم قرار داد. چراکه تنها پس از شناسایی این جریان در جهان بیرونی، می توانستیم به آرای فکری و ابعاد نظری آن پرداخته و مورد نقد قرار دهیم. برای همین منظور رویدادهای رخ داده در گوشه و کنار جهان را بر اساس مستندات تاریخی گردآوری نموده و فعالیت های منتهی به اتحاد و الحاق گروه های ترک در سطح جهان را در سه مرحله کلان دسته بندی کردیم. سپس این سه مرحله را با برخی جزئیات مرور نمودیم. البته این جزئیات تنها گزیده ای از مجموعه وسیعی از گزارشات و مستندات تاریخی بود. زیرا انتشار صدها نشریه در شماره های متعدد، به معنای وجود هزاران برگ از اسناد معتبر در این حوزه بود. اما در جمع بندی این جریان و حرکت سیاسی باید به یک نکته مهم اعتراف و اذعان نمود. پان ترکیسم در ذات و ماهیت خود از مولفه بافت-محوری برخوردار است. به بیان بهتر این جریان دارای مولفه های بنیادین ثابتی نبوده و نیست. رهبران و سردمداران پان ترکیسم در سده های گذشته هر بار به یک بهانه و هر بار بواسطه یک راهبرد دست به اقدامات خود شده اند. استفاده از دین به عنوان یک مولفه الحاق گری در قالب عثمانی گری از یک سو و دین زدایی و سکولاریسم پان ترکها در دوران آتاتورک نشانگر ضعف بنیادین در این جریان است. سستی تفکرات این افراد موجب شده تا توان طراحی نظام فکری منسجم و پایداری را نداشته باشند. در نتیجه هر روز در لباسی و با رفتاری خاص به دنبال منافع گروهی خاص باشند. همچنین یکی دیگر از ویژگی های این جریان سیاسی، تاثیر پذیری از بازیگران بیرونی بود. عموما رهبران این جریان خارج از جغرافیای جوامع ترک بوده اند. ترک های تحصیلکرده اروپایی در برلین، پاریس، ورشو و مسکو یا یهودزادگان انگلیسی و فرانسوی و مجار نقش اصلی را در ترویج این اندیشه ها داشته اند. این مسئله بیانگر نکات پنهان مهمی است. نخست اینکه جریان پان ترکیسم از بستر جوامع ترک برنخواسته است. یعنی مردم کوچه و بازار دولت های ترک زبان هرگز در پس زمینه فکری خود چنین تفکرات سکولار و تهاجمی را نداشته و نمی پرورانند. مسلمانان ترک زبان در جای جای این کشورها همواره بر آرامش و صلح تاکید داشته و اتحاد بر اساس دین و تقوی را در فکر می پرورانند، در حالیکه تعداد معدودی از به ظاهر روشنفکران این جوامع می کوشند تا اندیشه های منفعت طلبانه خود را به اکثریت جامعه تحمیل کنند. نکته دیگر این است که منافع این رهبران سیاسی، ارتباط تنگاتنگی با منافع کشورهای استعمارگر یا یهودیان دارد. تلاش های دیپلماتیک اروپائیان براک تضعیف و کنترل قدرتهای شرق از جمله ایران، چین و روسیه در اعصار مختلف از یک سو، و تلاش برای توسعه درگیری و بسط خشونت در سراسر آسیا به منظور تضعیف نهادهای داخلی این دولتها هدف اصلی یهودزادگان انگلیسی و فرانسوی بوده است. در نتیجه الزامی وجود ندارد که منافع گروهی استعمارگر غربی با منافع ملت مسلمان و ترک زبان در آسیای میانه یا قفقاز همسوئی داشته باشد. آخرین مسئله قابل توجه نیز این بود که نوعی بی ثباتی و عدم اتحاد در شناسایی مسئله پان ترکسیم وجود داشته و دارد که مانع از موفقیت نهایی این جریان حتی در دهه های آتی خواهد شد. با این تفاسیر دیدیم که جریان پان ترکیسم به مثابه یک جنبش و فعالیت سیاسی و اجتماعی دارای مختصات منحصر بفردی بوده و از این طریق راه برای مطالعه اندیشه ها و ابعاد مفهومی این گفتمان فراهم گردید. در فصل آتی این منظومه فکری را به شکلی مفصلتر بررسی نموده و به تاثیر و تاثر آن با جریانات عینی نیز خواهیم پرداخت.   منابع:

لینک دریافت

مقدمه ۱

سپاس خدای عزوجل را شایسته است که تمامی مخلوقات را بیافرید و تمامی آنان را به واسطه توانایی خود راهنمائی و ارشاد فرمود و برای نوع بشر پیامبران فراوان گسیل داشت تا راه را روشنتر و سریعتر دیده و طی نمایند و مسلمین را مفتخر به رسالت حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی ( ص ) نمود و شیعیان را به ولایت علی مرتضی (ع) سرافراز فرمود و ما را که احقر از احبای این خاندان با کرامتیم را به زمان غیب مبتلا فرمود و خورشید پس ابر مهدی موعود ( عج ) را بر ما حمیت مدام و امامی تمام قرار داد باشد تا شاکر درگاه ایزدی و لطف محمدی ( ص) و عنایت مرتضوی ( ع ) و نگاه مهدوی ( ع ) باشیم.

دعای پر فیض ندبه که منقول از امام معصوم ( س ) است دارای نکاتی فراوان با گرایش کلامی است که استدلالاتی در خور برای اثبات امامت ائمه طاهرین صلوات ا… علیهم اجمعین در خود دارد و ما به عنوان کمترین آستان ملک پاسبان حضرت رسالت پناه و خاندان طیبین و طاهرین برآن شدیم که پیرامون این دعای شریف سخنانی چند را با اتکای به آیات قرآن کریم و احادیث شریف و البته با استعانت از ذات قدسی پروردگار جل جلاله و امید به عنایت حضرات معصومین ( علیهم السلام ) بیان داریم امید است این بضاعت مزجات مورد قبول خداوند منان واقع شود و به این حقیر سراپا تقصیر این اجازت داده شود تا یکی از کوچک مدافعان این خاندان سراسر نور قرار گیرد.

والسلام

احقر من احباء امیر المؤمنین علی ابن ابی طالب

فرهاد ملا امینی ۸/ مرداد / ۱۳۸۹ هـ ش

برابر با ۱۸/ شعبان المعظم / ۱۴۳۱ هـ ق

شیعه به عنوان مکتبی فعال ،همیشه نگرشی خاص نسبت به موضوعات پیرامون خود دارد و هرگز نسبت به اجتماع بی تفاوت نیست که البته این مسئله دستور اکید دین مبین و شریعت محمدی (ص) نیز می باشد که قرآن کریم می فرماید : « بگو به شما یک توصیه ی بسیار مهم می کنم وآن این است که یکی یکی یا دو تا دوتا در راه خدا قیام کنید.» از این آیه چه نکته ای را می توانیم برداشت کنیم ؟ جز این مسئله است که اسلام رکود را نمی پذیرد و قبول نمی کند که مسلمانان در برابر بی عدالتی ها و کج روی ها بی تفاوت باشند ؛ پس مسلمانان باید در همه ی احوال در فکر زدودن ناپاکی ها در سطح عالم باشند حال این ناپاکی در روی دریا باشد یا خشکی یا فراتر از این مسائل ناپاکی و جهالت در دل مردم رخنه کرده باشد. در هر صورت شخص مسلمان موظف است اقدامی انجام دهد تا با این اقدام هم خود به جایگاهی از کمال برسد و هم همنوعان و هم کیشان خود را تعالی دهد ؛ در این میان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به عنوان انسان های کامل و ؟؟؟؟؟ حقیقی که در برهان ، عرفان ، قرآن در عالی ترین مراتب هستند هر کدام با بصریت الهی خود راهی را برای وصول به آن معنا که جز تعالی خود و دیگران بود طی کرده اند و طریقی را متناسب به آن موقعیت مکانی و زمانی که خود و مردم هم عصرشان در آن قرار داشتند برگزیدند که بتوانند بیشتر راهگشا باشند. دعا و خواندن مناجات و بیان حقایق در غالب آن نیز یکی از همین راهکارهاست که بسیار مؤثر واقع شده است و این خود زیبایی را بر جمال نورانی مکتب تشیع می افزاید زیرا دراین طریق حقانی صرفا دعا خوانده نمی شود که بهره معنوی از آن نسیب شود بلکه دعا محلی می شود برای بیان حقایق تاریخ و دفاع از ارزش ها. مسئله مهدویت که درآن شیعه و سنی اتفاق نظر دارند مقوله ای است که تمام جامعه ی بشری را به پیش می خواند زیرا موعود گرایی یعنی رهسپار شدن به سوی جامعه ای ایده آل در تمامی زمینه ها اما فهم موعود ، شناخت او ، چگونگی برقرار کردن ارتباط با او مسئله ای است که باید بسیار مورد توجه و مداقه قرار گیرد زیرا جهان امروز با توجه به بحران معنویت که با آن روبروست دچار مشکلات عدیده ای چون فرق الحادی ، عرفانهای قلالی و در کل داروهای ناسالم و تاریخ گذشته ای است که شیادان برای رسیدن به منویات پلید خود آنها را به دل های تشنه ی معنویت عرضه کرده اند غافل از این مطلب که روح انسان هر غذایی را نمی پذیرد و هضم نمی کند از این رهگذر است که هر روز کلاف سردر گم روح و جان جامعه ی بشری بیشتر به هم گره می خورد داروی جان قطعاً در دست صانع جان است و آنکه این مَفَر را برای بشر خواهد گشود کسی جز ولی خدا و امام عصر( عج ) نخواهد بود امام مهدی موعود موجود شخصی (عج ) خود پرچم دار تفکری ناب است و در عین حال مبین و عامل آن .

۱) بحث قضا و قدر ← شیعه به عنوان مکتبی الهی قضا و قدر را به گونه ای خاص مورد توجه قرار میدهد و این مسئله را با جبر اختیار نزدیک میداند برای روشن شدن مسئله ما ابتدا به صورت مختصر جبر و اختیار را توضیح می دهیم و بعد به قضا و قدر می پرداریم امام صادق (ع) در مورد جبر و اختیار می فرمایند :« نه جبر مطلق حاکم است و نه اختیار مطلق بلکه چیزی بین این دو. یعنی ما در زندگی خود با هر دوی این ها دست و پنجه نرم می کنیم زیرا هر کدام بر دیگری تأثیر می گذارد نمی خواهم در بحث جبر و اختیار غرق شویم ولی برای روشن شدن ذهن با مثالی بیان می کنیم شما جبراً در خانواده ای به دنیا آمده اید ولی اختیاراً می توانید با پدر و مادر خود مهربان و یا تند باشید در اثر این عمل اختیاری شما فرزندتان با شما به نوعی خاص برخورد خواهد کرد پس همه جا اجبار در کار نیست و در عین حال همیشه اختیار وجود ندارد مسئله ی قضا و قدر هم نزدیک به همین مطلب است و گاهی اوقات یعنی گاهی قضا حتمی است و گاهی نه مثل مرگ حتمی شخص قضاء حتمی اونیست و شخص می تواند با اموری مثل دعا ، صدقه و . . .

که اعمال شخص هستند آنها را عقب یا جلو بیاندازد ولی آنچه در دعای شریف مورد توجه است حمدی است که انجام می شود برای تمامی مسائل یعنی مقام رضا و تسلیم نه به نحوی که انسان خوبی را به خود نسبت دهد و اگر بلائی به او رسید از خدا بداند در آیات پانزدهم و شانزدهم سوره ی مبارکه فجر می فرماید : اگربه بنده خوبی شود می گوید خدا او را اکرام کرد و اگر سختی به او برسد می گوید خدا به من اهانت کرد غافل از این نکته که هر دوی این افعال ( خیر و شر ظاهری ) هر دو ابتلا و قضاء الهی هستند و بشر فقط باید با تمامی توان و توکل خود از خدا بخواهد تا او را در هر دو نوع امتحان یعنی امتحان در ثروت و تنگدستی یاری دهد. اهل بیت عصمت و طهارت ( ع ) که در دعا به آنها اشاره شد است مثال خوبی هستند برای عمل به این مسئله زیرا در هر دو حال با بالاترین اخلاص فقط و فقط به بندگی توجه می کردند و بس ،و همین مسئله موجب شد تا خداوند آنها را برای دین خود و ذات خود خالص گرداینده و امر ابلاغ دین و همچنین ارشاد مردم که همان مرتبه ی عالی امامت است به ایشان اعطا شود اما سایر انبیاء نیز در حد توان و ظرف وجودی خود از این ودیعه ی الهی بر خوردار بودند در دعای شریفه بیان شده که خدا این افراد را برای امور خودش یعنی بر عهده گرفتن امور رسالت و ارشاد مردم در نظر گرفته است و از آنها پیمان گرفته که در مقابل لذائذ دنیایی خود را نبازند و آنها نیز ــــــــــــ برای این عهد شده اند و خود ــــــــــــ با علم کامل خود به این مسئله آگاه بود که آنها این وظیفه را انجام خواهند داد به همین دلیل خداوند قران را پیش از سایرین به آنها اعطا کرد و آنها را وسیله ای برای دخول در بهشت یعنی رسیدن به سر منزل مقصود بیان می دارد قرآن کریم تصریح دارد که ابتدا ما انسان را یاد دادیم و سپس او را خلق کردیم و به او بیان را آموختیم حال اگر این مسئله را بازکاوی کنیم خواهیم دید که اگر موجودی معدوم باشد یعنی پیش از آنکه تمام مراحل وجودی خود را برای تبدیل شدن به موجودی به نام انسان تکمیل کند دارای موجودیتی بوده اما به معنای واقعی کلام انسان نبوده هر چند ماده ی کلی انسان بودن را داشته است مسئله ی مذکور را آیه ای دیگر از قرآن تأیید می کند جائیکه می فرماید :« ولقد یسرناالقرآن للذکر فهل من مدکر»

(قمر۱۷) یعنی قرآن را برای تذکر فرستادیم. خوب تذکر و تکرار برای کسی مفید به فایده است که آن شخص اصل ماجرا را بداند فقط بخواهد موضوع را دوره کند پس آنچه به عنوان قرآن نازل شده است اصل آن در درون روح موجودی ما حک شده است به همین خاطر است که فطرت ما آنچه در قرآن بیان شده است را تصدیق می کند البته به شرط سلامت فطرت. زیرا رسول مکرم اسلام (ص) می فرمایند :« خداوند تمامی کودکان را بر فطرت اسلام خلق می کند » پس در مرحله ای که انسان کامل ( به معنای داشتن روح و جسد ) نبودیم و فقط روح بودیم تحت تعلیم قرار گرفته ایم حال سؤال اینجاست که همین ها چه کسانی بودند خداوند متعال به عنوان اصلی ترین مؤثر در وجود و در واقع یگانه در وجود .ودر این آموزش نیز یگانه است اما خداوند متعال بر طبق نظام تکوین خود برای تمامی کارهای خود قوانین و نظاماتی در نظر می گیرد که نشانه ی حکمت الهی است یعنی او می تواند اراده کند و اراده انجام شود بدون ثانیه ای تأخیر لیکن اینطور نیست .مثلاً خدا می تواند بدون هیچ پدر و مادری فرزندی را بوجود بیاورد اما این کار را نمی کند یعنی برای حفظ نظامات جهان آفرینش خلقت انسان را با اراده ی خود و با تنظیم خود و مشیت خود با توجه به علت ناقصه ای به نام پدر و مادر بوجود می آورد این امر آموزش نیز چنین است ولی اگر خدا بخواهد آموزش عده ای را به کسی یا کسانی واگذار نماید آن اشخاص چه افرادی خواهند بود؟ ملائکه در قدم اول با خداوند موافق نبودند در مورد خلقت انسان و پس از آنکه آدم اسماء را آموخت وآنها از یاد گرفتن اسماء عاجز بودند و انسان اسماء را به ملائکه یاد داد برتری آدم بر ملائکه اثبات شد پس ملائکه نمی توانند واسطه ی چنین فیضی باشند به عقیده ی امامیه این افراد کسانی جز ذوات مقدس اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) شخص دیگری نمی توانند باشد مسئله ی برتری رسول مکرم اسلام (ص) و اهل بیت طاهرین ایشان ( علیهم السلام ) در مسئله ی عروج پیامبر (ص) مشخص است که جبرئیل به عنوان رئیس الملائکه توان یاری پیامبر (ص) را در درجات بسیار رفیع نداشته و چون پیامبر (ص) از سلک بشر خارج نیست و ملائکه هم در درجه رفیع تر از جبرائیل نداریم پس ملک نمی تواند مربی انسان باشد خوب حال چگونه است که عده ای از ارواح خاص مربی سایر ارواح بشر شده اند، از فرد حکیم بعید است که کسی را بر کسی بدون علت رجحان دهد و از دلایلی که می توان بر این امر یعنی معلم بودن اهل بیت ( علیهم السلام ) و متعلم بودن ما تبین نمود این است که خداوند از تمامی ارواح برای خدایی خود اقرار می گرفت این ارواح طیبه زودتر و با اخلاص تر قدم در پیش نهاده و اقرار به بندگی خداوند کردند و دلیل ما بر این مدعا عملکرد این بزرگواران در دنیا برای حراست همه جانبه از دین است .که در واقع اجرای همان مأموریت خطیر می باشد با این شرایط و پیشگامی این اشخاص ، ایشان خود را برای اینکه خداوند آنها را برای خود خالص گرداند و مسئولیت آموزش درآن دوران ( عالم ذر ) را به آنها داد و هم چنین امر تذکر در این جهان آماده کردند یعنی با آن فعل خود سعه ی وجودی را در درون خویش بوجود آوردند و سعه ی وجودی را ایجاد نمود که خداوند آنها را برای خود خالص گرداند خداوند به دلیل کمال مطلق بودنش افعالی را که انجام می دهد بدون کم و کاستی و بدون نقصان است پس اگر کسی را از هوای نفس و از خویشتن خالص کرد و به ذات خود متوجه گردانید این شخص هرگز منحرف نخواهد شد و شیطان به درون او راهی نخواهد داد که خداوند متعال از قول شیطان در قرآن کریم می فرماید :« به عزت و جلالت سوگند که تمام بندگان را گمراه خواهم کرد مگر کسانی که مخلص هستند » یعنی تو آنها را برای خود خالص گردانیدی یعنی به آنها عصمت دادی. پس پیامبران به عنوان راهنمایان بشر دارای عصمت و طهارت هستند زیرا با نداشتن عصمت از رسالت آن ها نقص غرض می شود و اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) دارای عصمت کبری می باشند به دلیل همین عصمت کبری است که به حقایق کتاب خدا دسترسی دارند . زیرا خداوند می فرماید :« لا یسمه الا المطهرون » (۷۹ واقعه)یعنی دست بی وضو و طهارت نباید به قرآن رساند اما در بطنی دیگر،می فرمایند: به معنای والای قرآن کسی جز مطهرون دست پیدا نمی کنند و در آیۀ ۳۳ سوره ی احزاب خود مطهرون را معرفی می کند « همانا خدا اراده کرد که شما اهل بیت ( ع) را از هرگونه آلودگی و ناپاکی دور کند و پاک نماید » مقدماتی که بیان شد لزوم عصمت مشخص می شود اما دلایلی که برای عصمت اهل بیت از قرآن و حدیث نقل می شود فراوان است که آیاتی چند از آن مورد اشاره در دعای شریف آمده است که در ادامه به تفسیر آیات خواهیم پرداخت . آیه ۳۳ سورۀ احزاب، سی و سومین سوره از قرآن کریم آمده است که دلالت بر عصمت اهل بیت ( علیهم السلام ) می نماید. این آیه شریفه با ( انما ) اغاز می شود که از ادات حصر است و مفهومی را برای کسانی که بعد از آن قرار می گیرند محصور می کند یعنی خداوند اراده کرده که فقط شما اهل بیت ( ع ) را از هر گونه نا پاکی پاک کند یعنی این یک نوع از اراده ی خدا نیست که عام برای تمامی مردم باشد که این اراده مخصوص عده ای خاص است که خداوند آنها را با نام اهل بیت که نامی خاص است برای عده ای خاص که خداوند بر روی آنها نظری خاص دارد این آیه با داشتن تاکیداتی فراوان در لفظ و معنا که نشانگر اراده ی حتمی خداوند است دلیلی است روشن بر عصمت امامان شیعه و حضرت فاطمه زهرا ( س )، ولی عده ای این قول را نمی پذیرند و می گویند اهل بیت فقط خمسه طیبه و ۹ فرزند از فرزندان امام حسین (ع) نیستند و تمامی اقربای پیامبر (ص) را شامل می شوند که باید این مسئله را مورد توجه قرار دهیم. آیات هم جوار این آیه ی شریفه در مورد تذکر به زنان پیامبر اکرم (ص) است یعنی چگونگی رفتار را به آنها می آموزد و احکامی را برای آنها و نسبت به آنها بیان می دارد که با ضمیر « کن » و امثال آن که مربوط به جمع مؤنث است بیان شده است در حالی که آیه ی تطهیر با «کم» جمع بسته شده است که مربوط است به جمع مذکر و هرگز درست نیست که خداوند زنان پیامبر را با این ضمیر خطاب کند،و از بعدی دیگر می توان به مکان نزول آیه اشاره کردکه این آیه در خانه ی ام سلمه نازل شده است و آیات قبل و بعد از آن در مکان دیگر . داستان از این قرار است : « روزی حضرت فاطمه زهرا (س) سوپی مخصوص برای پدرشان نبی اکرم (ص) می آورند پیامبر (ص) از ایشان می خواهند تا امیرالمؤمنین علی (ع) و حسنین ( علیهم السلام ) را فرا خواند تا با هم از آن غذا تناول کنند این اتفاق می افتد و بعد از آن پیامبر (ص) کسای(عبا) خیبری خود را بر سر آنها می اندازد و آنها را اهل بیت خود معرفی می کند و از خداوند می خواهد تا هرگونه ناپاکی را از آنها دور کند سپس آیه تطهیر نازل می شود که ام سلمه هم قصد داشته خود را وارد این جمع کند که پیامبر (ص) نمی پذیرند و می فرمایند : تو به خیر و سلامت در عقیده خواهی بود ولی جزو این ها نیستی .

در مورد آیه می توان گفت : با توجه به تفاوت سیاق در آیه نسبت به آیات قبل و بعد اگر این قسمت یعنی آیه ی تطهیر را از این آیات حذف کنیم خللی در ساختار و معنا ایجاد نمی کند و از دلایل به کارگیری این آیات در این نقطه می توان احتمال داد که شاید دستور پیامبر (ص) بوده و یا خیر، در جمع آوری قرآن بعد از پیامبر (ص) به این نحو چینش یافته است و این آیه در زمان اهل بیت ( علیهم السلام ) مورد احتجاج حضرات معصومین بوده مثلاً امیرالمؤمنین علی (ع) در زمان عثمان در جمع مهاجر و انصار به این آیه و شأن نزول آن اشاره می کنند ولی احدی منکر آن نمی شود ( اکمال الدین )

از دیگر مسائلی که در این آیه مورد توجه است این مقوله است که آیات قبل و بعد از آیات تطهیر به صورت عتاب آمده است ولی آیه ی تطهیر در حال مدح کردن اهل بیت (علیهم السلام ) است و مدحی که از اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) صورت گرفته است مسئله ی تغلیب یعنی غلبه دادن ضمیر « کم » به « کن » به دلیل حضور پیامبر (ص) علی ( ع ) و حسنین ( علیهم السلام) منتفی است ضمناً خداوند هرگز نام پیامبر (ص) با سایر امت در یک کفه قرار نمی دهد و با هم نمی آورد یعنی نام رسول خدا را جدا و بعد نام امت را می آورد باید این نکته را نیز افزود که اگر قرار نبود پیامبران مفسر وتحلیل گر کتاب آسمانی خود باشند به طور کل مسئله ی امامت بی معنا بود و خداوند می توانست به هر شخص کتابی دهد و آن شخص هرطور خواست عمل کند در حالیکه این گونه نیست بلکه آن شخص پیامبر است که منظور آیات کتاب خودو همچنین مصادیق آن را مشخص می کند روایات در خصوص اینکه این آیات در شأن چه کسانی نازل شده و آیه تطهیر در شأن چه کسانی نازل شده است بسیار فراوان است بطوریکه هفتاد روایت از اهل سنت در خصوص تأیید ادعای ما وجود دارد یعنی اعتقاد به این مسئله که رسول خود باید کتاب همراه خود را تفسیر و تأویل کند موجب می شود که بسیاری مناقشات حل شود هرچند با وجود ادله بسیار تاریخی در این موضوع بسیاری توجیهاتی عجیب تراشیده اند که حق را کتمان کنند که ازآن جمله می تواند به توجیهات آلوسی و تکیه بر روایات زید ابن ارقم و همچنین نبود ثبات استدلالی در سخنان وی و تناقض گویی مفتی بغداد ( آلوسی ) در باب مسئله اهل در سوره های قصص، و….. یا تفسیر اهل با سوره احزاب اشاره کرد که به صورت مبسوط به آن ها جواب داده شده است زیرا شیعه خود را مکتبی پاسخگو می داند و به استدلال صحیح و دوری از مغالطه تأکید فراوان دارد در کتاب ادب فنای مقربان ( تفسیر زیارت جامعه کبیره جلد ۵ ) حضرت آیت ا… جوادی آملی تمامی نظرات را به صورت جامع مورد بررسی قرار داده اند که ما نیازی به آوردن آن نمی بینیم اما سؤال اصلی اینجاست که اصلاً افرادی مثل آلوسی و … این سخنان را در چه زمانی زده اند باید دقت کرد که بسیاری از این سخنان در عهد جعل احادیث به نفع دستگاه جابر خلافت اموی و مروانی و عباسی مطرح شده است و احادیث ساختگی آن دوران در بیش تر موارد حتی صاحبان قدرت را راضی نمی کرد که آنها به وسیله آن احادیث بخواهند به امامان شیعه مفاخره کنند اگر به این مسئله توجه داشته باشیم ائمه شیعه خود به این آیه استشهاد می کردند و خلفا و مردم نیز آن سخن را نفی نمی کردند بسیاری از اشکالات خود به خود حل می شود زیرا اگر حرفی بود مطمئناً ابوبکر، عمر و عثمان و هم فکرانشان پیش از آلوسی و امثال آن به مسئله عالمتر بودند و درجای مناسب یعنی در زمان بیان احتجاج از سوی وصی و فرزندان رسول خدا جواب یا استدلال خود را می گفتند تا مسئله پیچیده نشود تااینکه جناب آلوسی بخواهد مسئله را حل کند !!! به عقیده ی ما نکته روشن است و آن این است که کسی از متقدمین ادعای عصمت به غیر از اهل کساء ندارند ولی باید پذیرفت که پیامبر اسلام ( ص ) نمی توانستند تمامی مسائل را برای مردم درونی کنند همانطور که در زمان خود ایشان بی حرمتی ها جدل ها جلو رفتن ها و عقب ماندن های صحابه که عده ی آنها هم کم بود موجب شد آیات متعدد در قرآن کریم در مذمت عده ای از صحابه نازل شود پس انتظار ازکسانی که پیامبر را دیدند وحی را که به پیامبر نازل می شد درک کردند معجزات دیدند ولی باز حرمت رسول خدا را نگه نمی داشتند وجود دارد که بخواهند بعد از حضرت ایشان به روش اجداد خود بازگردند و دوباره قوم گرایی را به جای شایسته سالاری رواج دهند. اصل مطلب این که همه می دانستند که اهل بیت چه کسانی هستند و آیه تطهیر در وصف چه کسانی است زیرا قراین غیر قابل انکار بود و هست ولی عرب در میان خود این فکر را می کرد که اگر قرار باشد علی (ع) حکومت کند و قواعد اسلامی رعایت شود جامعه ای که می خواست به راحتی زندگی کند و روابط را به ضوابط مقدم کند هرگز به اهداف خود نمی رسید همانگونه که در دوره عثمان این نوع از حکومت رابطه ای و فامیلی چنان شورشی برپا کرد که مدتها باعث تشنج شد. بهتر بگوییم خلفای بعد از پیامبر می دانستند که چه کسی اصلح است ولی نفعی برای خود در خلافت ادعایی دیدند. حال ممکن است سؤالی در ذهن پدید بیاید پس اگر قرار بود که احکام و فرامین اسلام درونی نشود پس چرا اصلاً پیامبر (ص) به میان مردم آمد ؟ در جواب این سؤال باید گفت قرآن پیامبر را شاهد، مبشر و منذر می داند و هدایت وضلالت مردم را به خود نسبت می دهد یعنی می گوید تو بگو و انذار بده ما خود هدایت می کنیم که آیات در قرآن با این مضمون بسیار است مانند آیات اول سوره طه، هر کس با اختیار خود و با سعه ی وجودی که برای خود ایجاد می کند زمینه ی سعادت و شقاوت خود را پدید می آورد و خداوند به دلیل اینکه حکیم است هرگز کسی را بی دلیل هدایت و گمراه نمی گرداند یعنی خداوند نعمت رسالت را ارزانی می کند و قرآن را نازل می کند و برای مردم امام مشخص می کند که این امام الزاماً معصوم است و به حقایق دین آگاه چون اگر نباشد وجودش بی اثر است، باید معصوم باشد تا همان اهداف پیامبر (ص) را دنبال کند حال دیگر خود مردم هستند که شاکر بودن و کفور بودن را مشخص می کنند.

– سؤال : پس با این توضیحات سخنان آلوسی و امثال آن برای چیست ؟ همه چیز از یک تعصب سرچشمه می گیرد البته در خوش بینانه ترین حالت عملی انجام شده و بهترین خلق خدا علی (ع) با تمامی فضائلش که همه امت اسلام از جمله خلفاء سه گانه به آن آگاه بودند از خلافت که حق مسلم اوست کنار گذاشته می شود و عده بسیاری بعد از این حق کشی به خلافت می رسند و جانشینان علی (ع) ، تبعید شکنجه و شهید می شوند ولی کسی سخنی نمی گوید سالها بعد افرادی پیدا می شوند و با هزار تناقض گویی تفاسیر خود را برای این عمل که باعث رکود و دور افتادگی جامعه از اسلام ناب شد دلیل تراشی می کنند ما با تأمل در گفتار مفسرین مسلک خلافت چیزی جز این را در بطن مسئله مشاهده نکردیم البته ناگفته نماند با نگاه تاریخی به مسئله، این نکته که علی (ع) در جنگ ها، بسیاری از دشمنان اسلام که در آن در مقابل اسلام ایستاده بودند را به درک فرستاد نیز در این غصب خلافت بی تاثیر نمی بینیم ولی به عقیده ما اصلی ترین دلیل همان مسئله حب و جاه و مقام و کوتاه کردن دست کسانی است که روح دین را می فهمند و نخواهند گذاشت حقوق لگدمال شوداست.

اصلاً عرب آن گونه که شایسته بود رسالت را درک نکرد زیرا اگر به روح دین پی می بردند و به قول قرآن کریم ایمان به درون دلهای آن ها وارد می شد قطعاً حکومت به دست افرادی مانند یزید نمی افتاد تا در شعری تمام منویات متد پدر و گذشتگان هم فکرانش را به صورت علنی به گوش همگان رساندکه:

« بنی هاشم با حکومت بازی کرد و گرنه خبری از وحی نبود » پس عرب اسلام و اتحاد بین اقوام را وسیله ای برای حکومت کردن فرض نمود نه راهی برای تعالی و پیشرفت روحی و اجتماعی تمامی طبقات پس طبیعی است که نخواهد علی (ع) یعنی عامل راستین اسلام ناب به حکومت دست یابد این مسئله در نگاهی گذرا به تاریخ حکومت امام علی (ع) مشخص است علت جنگ های امام (ع) چه بود ؟ آیا غیر از این بود که هر کس سهمی می خواست بیش تر از آنچه باید؟ طلحه،زبیر، عایشه و معاویه هر کدام چه می خواستند ؟ سهمی بیشتر از بیت المال و عافیت طلبی دنیا و حکومت بر شامات و ….

آیا روح دین با تبعیض همخوانی دارد ؟ با اشرافیت همخوانی دارد ؟ خوارج چه می گفتند ؟ ایا نبود که با جهل خود جامعه را به فساد و تباهی کشانده بودند؟ علی (ع) در روز اول در میان مردم سخن از علم و جهل می گوید می فرماید : خدا از جاهل پیمان نگرفت که بداند مگر پیش از آنکه از عالم پیمان گرفت که بیاموزد. مردم عوام در این میان به قول سالار شهیدان حسین بن علی (ع) دین را بازیچه ای در دهان داشتند و عاقبت خود را بر همه چیز ترجیح می دادند، مانند بیماری که از مرض خود بی خبر است و تن به جراحی نمی دهد اگر علی (ع) در صدر کار قرار می گرفت برای مداوای جامعه مجبور نبود جراحی کند و غده چرکی و سرطانی را خارج نماید ولی جامعه ی بیمار غافل از مرض خود زیر بار جراحی نمی رود. دمل های چرکی بزرگ می شوند و تمامی افکار را دربر می گیرند همین مسئله باعث می شود تا اشرافیت زرپرست شام و سایرین مکاتبی را به وجود بیاورند که جز مغالطه کاری حاصلی ندارند جبر گرایی نمونه ای است از این مسئله که با نگاه شیعی تفاوت بسیار دارد .نگاه امام جعفر ابن محمد صادق (ع) این است که نه جبر مطلق حاکم است نه اختیار مطلق بلکه امر میان این دواست. خوب با نبود علی (ع) در مسند حکومت زر سالاران برای اعمال و افعال خود مغالطات نظری می کنند ، حدیث جعل می کنند حلال خدا را حرام می کنند و بلعکس این ها قطره ای بود از دریای علل و عوامل اینکه چرا عده ای مانند آلوسی و …. دلیل تراشی می کنند و اهل بیت را به آل عقیل و آل عباس و ابوسفیان و غیره منتسب می کنند تا بدین طریق این لکه ی ننگ را به نحوی از دامن هم کیشان سابق خود بزدایند. ولی همانطور که گفتیم این ها سخنان بیهوده است زیرا متقدمین از هم مسلکان امثال آلوسی در مقابل احتجاجات ائمه در مورد آیه تطهیر سخنی به میان نیاوردند تا متأخرین برای آنها دلیل تراشی نمایند برای اثبات این مدعا باید به احتجاجات حضرات ائمه اشاره کرد که در کتب اهل سنت هم بیان شده است و کسی از مردم آن زمان منکر داستان نشده است ،از آن جمله است استشهاد رسول اکرم (ص) که سیوطی (در المنثور) نقل نموده که رسول مکرم (ص) ۹ ماه تمام به در خانه فاطمه (س) می رفت و آنها را به نماز فرا می خواند و سپس آیه ی تطهیر را تلاوت می فرمود – و استشهاد علی (ع) در مسجد پیامبر – استشهاد علی (ع) در روز شورا- استشهاد فاطمه (س) در غصب فدک – و قبل از شروع ماجرای صفین اشاره کرد . حتی امام رضا (ع) هم استشهادی به آیه ی تطهیر در مقابل مأمون می نمایند که در آن جا هم کسی منکر نیست برای مطالعه ی بیشتر می توان به کتب نمایه المراد – تفسیر طبری- روح المعانی – مجمع الزوائد مراجعه کرد پس سخن در این باب با توجه به استدلالات بیان شده مکفی است .خلاصه بحث نیز چنین می شود که اگر امام بعد از پیامبر (ص) دارای عصمت نباشد نمی تواند راه او را ادامه دهد و منویات او را به سر منزل مقصود برساند در واقع باید امام و پیامبر نوری واحد باشند که منشأ و اثری واحد دارند لیکن با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی هر کدام به گونه ای عمل میکنند. نتیجه دیگر اینکه بنا به دلایل مذکور آیه تطهیر به کسی یا کسانی جز خمسه طیبه اشاره ندارد و توجیه تراشی عده ای جزسخن گزاف نیست.

زیرا متقدمین و هم عصران ائمه هیچکدام کسی یا کسانی دیگر را مصداق آیه نمی دانستند تفسیر آیه « قل لا اسئلکم اجراً الا الموده فی القربی » این آیه که می فرماید « بگو برای رسالتم مزدی از شما طلب نمی کنم مگر اینکه دوستی اهل بیت مرا داشته باشید » موضوع حب و محبت اهل بیت که در آیه ی قبل به تفسیر بیان شد چه کسانی بودند درون مایه بحث حاضر است همانگونه که در بحث قبل اشاره شد پیامبر مفسر و معلم وحی است و اوست که مصداق وحی را مشخص می کند و می گوید که چه کسی منظور آیه بود یا چرا فلان آیه نازل شده است .این مقدمه ای است که باید بر آن تکیه کرد چون اگر این مقدمه پذیرفته نشود اصل وحی و قرآن هم پذیرفته نیست زیرا این کتاب مقدس دارای پیچیدگی هایی است که اگر مبین صحیح برای آن نباشد نه تنها هدایت نمی کند بلکه به خاطر ژرفایش باعث گمراهی و غرق شدن شخص هم می شود. همانطور گمراهی کسانی که برای گزافه گویی های خود آیاتی از قرآن را می آورند زیرا این اعتقاد در درون آنها زنده است که « کتاب خدا ما را بس » اما اگر این اصل را بپذیریم اصلاً به تناقض برخورد نمی کنیم عده ای بدون آشنایی به مکتب اسلام و چنگ زدن به دامان عصمت طاهره خود قرآن را می خوانند و نتیجه های عجیب می گیرند به عنوان مثال چندی پیش شخصی کتابی را برای من از طریق اینترنت ارسال کرد که در آن کتاب این شخص ادعا داشت که قرآن کریم را نقد کرده است ،که خوب این کمترین نیز برای سخنان او نقد نوشتم و ایشان حاضر به ادامه بحث نشد او در قسمتی از مکتوبه ی خود گفته بود که خدا می فرماید :« ما به قومی نعمت و فرصت می دهیم و بعد او را هلاک می کنیم » البته من مضمون آیه را بیان کردم یعنی شخص نویسنده چنین آیه را یافته بود و برای خود تفسیر کرده بود که نعمت دادن و فرصت دادن برای گناه و بعد هلاک کردن ، دلیلی جز سادیسم دیگر آزاری ندارد در صورتیکه اگر این شخص به معارف اسلامی مراجعه می کرد قاعده ای به نام املاء و استدراج را می یافت و هرگز اینچنین تفسیر نمی کرد و یا پیش از آن اگر توحید شیعی را درست درک کرده بود هرگز به خود اجازه نمی داد چنین نسبت ناروائی را به خداوند قادر و متعال دهد. پس تفسیر و فهم قرآن بدون تمسک به روایات و توجه به تاریخ ممکن نیست . شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که آیه ی تطهیر ومودّت در شأن ائمه ی شیعه و حضرت فاطمه زهرا (س) نازل شده است که می توان از آن جمله ( تفسیر طبری ج ۵ ) – مستدرک حاکم ج ۳ احمد بن خبیل – بلاذری- زمخشری – فخر رازی – ابن اثیر قرطبی – اندلسی – عستقلانی و…..

پس پیامبر (ص) می خواهند در ازای رسالت ایشان با خاندان او مودت داشته باشند.

علامه طباطبائی در این زمینه نظری دارند که قابل نقد و بررسی است ایشان می فرمایند معنای اجر وقتی تمام می شود که درخواست کننده کاری کرده باشد و سودی به مردم رسانده باشد و در ازای آن فرد طلب کند و….. و در نهایت می فرمایند : اگر ایشان هدایت شده باشند کار تمام شده و پیامبر ( ص) باید طلب اجر از قریش یا بقیه بکند در حالیکه آنها ایمان نیاورده باشند طلب فرد معنا نمی دهد نظر ما در این مورد خلاف این است زیرا چه مردم ایمان بیاورند چه نیاورند پیامبر وظیفه خود را به انجام رسانده است و مردم در اصل بدهکار او هستند یعمی اگر معلمی درس بدهد چه مردم یاد بگیرند چه نگیرند در هر دو صورت بدهکار او هستند ،پس این درست نیست که ما بگوییم مثلاً اگر ایمان نیاورده باشند بدهکار نیستند (البته باید توجه داشت که سخن ما در نقض کامل منظور علامه طباطبائی (رض)نیست که بخواهیم استثنا را غیر منفصل بگیریم بلکه سخن در این است که اصلا اجر و مزد به چه کسی تعلق می گیرد )قرآن کریم به این مسئله تصریح دارد که وظیفه پیامبر ( ص) این نیست که مردم را مسلمان کند وظیفه او این است که فقط مبشر ، منذر و شاهد باشد پس مردم اگر ایمان هم نیاورند وقتی پیامبر (ص) این اعمال را نسبت به آنها انجام می دهد آنها به ایشان بدهکار هستند و او می تواند طلب مزد بنماید ؛ در هر صورت پیامبر (ص) محق است که بخواهد اجر و مزدی دریافت کند و خود آن را تعیین نماید، هر چند که از روی هوای نفس سخن نمی گوید و هر چه می گوید دارای ریشه وحیانی است .در اینجا نکته ای با جمع این دو آیه روشن می شود که بسیار شیرین است و نشان دهنده ی لطف و غایت الهی است در آیه ای عصمت را مختص اهل بیت ( علیهم السلام ) می داند و در آیه ای محبت به این اهل بیت را اجر رسول خود می داند یعنی به نحوی مردم را در رودربایستی اخلاقی می گذارد که رسولی که برای هدایت شما زحمت فراوان کشید بنابر اصول اخلاقی حرمت آنچه را دوست میداردنگه دارید و آنها را دوست بدارید وقتی این دو آیه را در کنار حدیث ثقلین می گذاریم متوجه می شویم که این اجر خواستن و آن مشخص کردن عصمت برای این مسئله است که مردم گمراه نشوند و راه نبی مکرم اسلام (ص) ادامه پیدا کند پس این مسئله نشانگر این است که خدا فقط هدایت بنده را می خواهد و نه چیز دیگر را زیرا محبت کسی که عصمت دارد موجب اطاعت است و اطاعت این شخص موجب تعالی روح و زندگی دنیوی و اخروی می شود.

محبت صرف داشتن بدون الزام عملی به متابعت همه جانبه اصلاً منظور قرآن و حدیث نیست زیرا بی فایده است و از موجودی حکیم مانند خدا این که سخنی لغو بگوید بعید و ناممکن است. در دعای شریف مبحث زندگی عده ای از انبیاء عظام ( علیهم السلام ) بیان شده است که البته به صورت اشاره می باشد ولی موضوع اصلی این نکته است که داستان زندگی این بزرگان بهانه ای شده برای طرح این مسئله که خدا برای این پیامبران که دارای مقام معصومیت هستند جانشین قرار داده است همانطور که قبلاً هم اشاره شد و در دعای شریف هم به صراحت بیان شده است علت انزال رسل پی در پی و قرار دادن جانشین برای هر کدام از آنها این است که هر کدام بعد از دیگری مستحفظ دین و شریعت باشند تا دین حق از جایگاه خود خارج نشود یعنی بدعتی در درون دین ایجاد نشود و همانطور که اشاره شد اگر قرار باشد امری در جامعه اجرایی شود یا اینکه از انجام آن عمل دوری شود باید انجام یا عدم انجام برای مردم ملکه شود و ملکه شدن یعنی ایجاد حالتی در روح که مانند حکاکی بر سنگ است بلکه ماندگارتر ، پس دعای شریف دلیل فرستادن انبیاء را از پی هم ملکه کردن دستورات الهی می داند و این که دین دچار تحریف نشود ما با مطالعه در تاریخ ادیان به این مسئله برخورد می کنیم که تمامی پیامبران برای خود جانشینی را مشخص می کردند که خداوند آن را تعیین کرده بود یعنی پیامبر فقط مبلغ این نکته بود که چه کسی جانشین اوست و در همیشه ی تاریخ آن شخص جانشین دارای مراتب والاتر از سایر امت بوده است مانند شیث که خلیفه حضرت آدم بود اگر شخص جانشین با خداوند ارتباطی نداشته باشد و دور از مفاهیم اصل شریعت باشد قطعاً دین دچار تحریف خواهد شد زیرا درک یک فرد عادی از شریعت همانند درک شخصی که خداوند نظر دارد که او مستحفظ دین باشد نخواهد بود. این مطلب در جامعه شناسی امروز نیز جایگاهی که بحث «درونی » کردن ارزشهاست یعنی استفاده کردن از ابزارهای اجتماعی برای اینکه عملی برای مردم جا بیفتد حال فرض کنید که شخص می خواهد قانون را برای دیگری نهادینه کند و درونی بنماید اگر این شخص که در صدر هرم است خود آن چنان با روح قوانین آشنا نباشد و خود در تمامی مراحل زندگی قانون را رعایت نکند این شخص چگونه می تواند الگویی مناسب برای زندگی دیگران باشد؟؟ – حال این سؤال ایجاد می شود که چه کسی می تواند در تمام مراحل زندگی دین را کاملاً رعایت کند ؟ جواب این سؤال یک کلمه است و آن معصوم است. عصمت باید از سوی خدا اعطا شود و خدا شخص را واجد این بداند که شخص معصوم باشد یا خیر ؟ امر عصمت و همچنین تبیین قوانین شریعت خصوصیاتی می خواهد که آن خصوصیات در رفتار آن شخص مبرهن است . مثلاً اگر موسی (ع) برای جانشینی خود و همکاری خود در انجام امر خطیر رسالت برادر خود هارون (ع) را پیشنهاد می کند در او شرایطی را می بیند که آن شرایط را به عنوان پیامبر و عالم به قوانین و تمامی جوانب در شخص یا اشخاص دیگر از امت خود نمی بیند و به همین دلیل او را برای جانشینی خود پیشنهاد می دهد البته عده ای از جُهال این امر یعنی پیشنهاد دادن را امری نادرست می دانند در حالیکه اینگونه نیست زیرا اگر شخص پیامبر درک نکند که چه کسی به جوانب دین او عالمتر و عاملتر است اصلاً باید در پیامبری آن شخص شک کرد. و درضمن اینگونه پیشنهاد دادن از سوی یک پیامبر بنابرعلمی که دارد نشانگر امر مهمی است و آن دلسوزی پیامبر در مورد دین و آینده ی امت خویش است.

رسالت پیامبر اکرم (ص)

امر رسالت حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی (ص) امری خطیر و بس بلند پایه است ایشان به عنوان آخرین سفیر الهی دین را بر تمامی اهل عالم تکمیل کردند در زمان بعثت، جهان و به طور کامل تمدن بشری دوران کودکی خود را آرام آرام پشت سر می گذاشت و همین امر موجب شد پیامبری به سوی بشر ارسال شود که دارای آخرین مِتُد برای اداره ی عالم باشد یعنی ابعاد عقلانی بشر به حدی رسیده بود که می توانست دین همه جانبه را درک کند پس دین به صورت کامل برای آدمیان فرو فرستاده شد و اینگونه نبود که احکامی خاص نازل شود و فقط قسمتی از نیازهای بشری را که درآن زمان مطرح بود پاسخ گوید برای آخرین بار پیامبر اسلام (ص) به سوی بشر گسیل شد تا بگوید دین پاسخگوی تمام نیازهای شماست ،لازم به ذکر است که ما ادیان نداریم یعنی ادیان غلطی مسطلح است و دین فقط نزد حداوند اسلام استد اسلام یعنی دین تسلیم محض بودن در برابر تمامی اوامر و نواهی الهی ، یعنی روح دعوت هیچکدام از پیامبران غیر از این مطلب نبوده است لیکن هر کدام بنابر شرایط و موقعیت مکانی و زمانی خود جوانبی از این واقعیت همیشه جاویدان را ذکر کردند و مردم را با راههایی متفاوت و مناسب وضعیت هرکدام از ملل به سوی این حقیقت والا دعوت نمودند لیکن اسلام دین آخر به دلیل متاخر بودنش می بایست تمامی جوانب را داشته باشد به همین دلیل بار رسالت این پیامبر که به تمامه باید دین را ابلاغ کند از سایرین سنگین تر است و خداوند بنابر حکمت ازلی و ابدی خود این بار سنگین را به کسی محول می کند که سعه ی وجودی آن را داشته باشد و وقتی آن شخص از سوی خدا منتخب بود برای برداشتن بیش تر بار آنهم به دلیل داشتن سعه ی وجودی برتر حتماً دارای فضیلت بر سایرین است. پس بیان شد که این پیامبر آخرین راهکار را برای سعادت بشر آورده و این مطلب مؤید این است که باید دعوت این پیامبر هم عمومی و فراگیر و جهانی باشد یعنی اگر اینطور نباشد ( نعوذاً باا… ) حکمت الهی زیر سؤال می رود زیرا خداوند آخرین متد را فرستاده فقط برای عده ای خاص و خود به ب صورت عمدی عده ای را از هدایت محروم کرده است.

که این مطلب بنابر شناختی که اول باید از خداوند داشته باشیم که( ان شاء ا…) داریم ممکن نیست .یعنی ممتنع است که موجودی حکیم و رحمان عده ای را از اینکه راه هدایت ابدی را پیدا کنند بدون هیچ دلیلی محروم کند .پس بنابراین دلیل لزوم عقلی جهانی بودن دعوت حضرت محمد ( ص ) مشخص می شود . حال باید به بحث جانشینی این امر خطیر بپردازیم البته ممکن است این سوال مطرح شود که ما قبول نداریم که تعالیم این پیامبر جهانی است و او برای تمامی شئون زندگی بشر برنامه دارد که البته اشکال درستی است که باید در جای خود و در باب دکترین اسلام که به علوم مادر و پایه مانند جامعه شناسی ، حقوق ، علوم دفاعی و امنیتی ، اقتصاد مرتیط می شود به صورت مفصل پاسخ گفته شود ولی متاسفانه این مجال جای بحث این قسم از مسائل نیست و ما فرض را بر این داریم که خواننده ی محترم به مقدمات ما معتقد است البته به امید حق تعالی به شرط بقای عمر این مساله در تالیفات آینده این کمترین مورد بحث مفصل قرار خواهد گرفت.

دو کلیت باید گفت اگر دین نتواند برای تمامی جوانب زندگی بشر راهکار ارائه کند اصلا دلیل وجودش چیست ؟ اگر فقط قرار است دین یک سلسله توصیه اخلاقی بکند این توصیه ها بنابر فطرت انسانی در حد قابل قبول در درون او وجود دارد و می تواند فرد را به حدی از کمال برساند که از درون او قانع بشود ولی اینطور نیست. دین باید برای رشد همه جانبه ی بشر در همه ابعاد چه فردی و چه اجتماعی برنامه ریزی کند تا جامعه به تکامل برسد و اگر نه تکاملی در کار نخواهد بود.

آنچه در ادامه ی دعای شریف به آن اشاره شده است مقوله نصرت الهی به پیامبر اکرم (ص) و سایر مسلمین است که برای پیشبرد دین لازم و ضروری به نظر می رسد زیرا دین خاتم باید منتشر شود و هم چنین از تحریف و امثال آن محفوظ باشد به همین دلیل مبحث نصرت های الهی مطرح می شود و در دعای شریف نیز مورد توجه است. از این نصرت ها می توان گرویدن افراد مؤثری مانند حمزه(س) را نام برد داستان اسلام آوردن حمزه(س)بسیار جالب است ایشان در اثر تعصب قومی و در عصبانیت و به خاطر دفاع از پسر برادر خود که مورد بی حرمتی قرار گرفته بود اقرار به اسلام می کند در حالیکه ایمان نیاورده بود و بعد از اقرار در پیش مردم به محضر پیامبر (ص) شرفیاب می شود و از ایشان در مورد رسالتش سؤال می کند و بعد ایمان می آورد و بر هیچ مسلمانی خدمات این فرد بزرگ پوشیده نیست این خود نوعی از نصرت الهی است از این مسئله بالاتر وجود همراهی علی ابن ابی طالب (ع) درامر رسالت و تبلیغ برای پیامبر است که وجود علی (ع) هم نمونه ای عالی از نصرت خداوند عزوجل برای پیامبر (ص) و دین اسلام است. لیکن این نصرت های الهی شاید آنچنان که باید مورد توجه عوام مردم نباشد زیرا حالتی استتار بر آنها سایه افکنده است آنچه قرآن کریم به آن تصریح دارد و دعای شریف ندبه نیز آن را به صراحت بیان می دارد یاری کردن پیامبر (ص) از طریق ایجاد ترس و وحشت از ایشان و مسلمین در دل کفار است قرآن کریم در آیه ۱۲۳ سوره مبارکه آل عمران می فرماید : « و یقیناً خداوند شما را در جنگ بدر یاری کرد با آن که ناتوان بوید » جنگ بدر در زمانی انجام می پذیرفت که پیامبر (ص) به تازگی وارد مدینه شده بودند و مسلمین از لحاظ عده و امکانات در سطح بالایی قرار نداشتند در حالیکه مشرکین در وضعیت مناسبی بودند ولی شکست خوردند و این شکست به گونه تأثیر داشت که غلامان در مکه در مقابل بزرگان قریش مانند ابولهب می ایستادند و سخن از معجزه و نصرت الهی به زبان می آوردند و زمانی که خبر شکست کفار به مکه رسید و آنان رساننده خبر یعنی « حسیمان بن حابس خراعی » را متهم به جنون کردند در جنگ صفین ؟؟؟ که مسلمین پا به فرار گذاشتند و پیامبر (ص) از عباس خواست تا آنان را جمع کند و آنان جمع شدند و با کمترین صدمه کفار را شکست دادند نیز نمونه ای از نصرت های الهی است به پیامبر (ص) ؛ درهمان جنگ هم که ؟؟؟؟؟؟ بن عثمان بن ابی طلحه قصد شهادت پیامبر (ص) را داشت هاله نوری بین خود و رسول اکرم(ص) مشاهده می کند و نمی تواند به ایشان آسیب برساند در جنگ احد هم علی رغم فرار مسلمین و نماندن صحابه علی (ع) و ابود؟؟؟؟؟ مشرکین نمی توانند به رسول خدا (ص) آسیب رسانند و این است نمونه ای از نصرت الهی مورد اشاره در دعای شریف ندبه – در پیش از این گذشت که پیامبر (ص) چه چیزی را مزد عمل خود میداند که آن جز دوستی اهل بیت عصمت و طهارت نبود و نیز به صورت مقتضی و فهم این کمترین مسئله عصمت نیز گذشت که معصومین و اهل بیت (علیهم السلام ) چه کسانی هستند اما در این دعای شریف بیان می شود که پیامبر (ص) به خیر دیگر را نیز مزد برای کار (رسالت ) خود در نظر گرفت و آن چیزی نبود جز اینکه مردم راه حق را در پیش گیرند و با جمع این سر مقدمه یعنی عصمت اهل بیت لزوم حب و پیروی عملی از آن بزرگواران و مزد پیامبر که رهروی مردم در راه حق است متوجه می شویم که اگر بخواهیم مزد رسالت نبی اکرم (ص) را پرداخت نماییم باید جز به راه خدا نرویم و در این راه جز سبیل اهل بیت را نپذیریم زیرا بالاتر از اهل بیت برای سلوک به سوی خدا راه نیست بلکه چاه است و بیراهه پس راه وصول به رضای خدا چیزی جز قدم نهادن درجای پای معصومین ( علیهم السلام ) نیست.

اما متأسفانه عده ای در طول تاریخ این مسئله را متوجه نشدند.

امروزه نیز عرفان های پوشالی پا به میدان گذاشته اند و می خواهند مردم را با خدا آشنا کنند به زندگی مردم آرامش بدهند به ایشان راه موفقیت را بیاموزند و متأسفانه عده ای نه چندان کم هم به آنان پیوسته اند وتوجیه نیز می کنند که ما سخن نیکوی آنان را می پذیریم سخن بد را نه در حالیکه اگردر اسلام گفته می شود به گوینده کاری نداشته باشید به کلام دقت کنید این در مورد علوم تجربی است یعنی فرق نمی کند فلان دارو را چه کسی ابداع کرده یا اتم را چه کسی کشف کرده شما به عنوان یک مسلمان باید آن را از او یاد بگیرید و استفاده کنید و از سایرین عقب نباشید لیکن در مورد علوم انسانی حسن فاعل شرط است یعنی اینکه چه کسی می گوید شرط است زیرا ممکن است گوینده در ظاهر سخن خوبی بگوید ولیکن در اصل چون این شخص به منبع عصمت و وحی متصل نیست در نهایت از مانسیم غربی یعنی انسان گرایی و انقطاع از عالم بالا سر در می آورد . پس پرداخت مزد پیامبر (ص) یعنی پیروی از تمامی دستورات رسول مکرم (ص) و اهل بیت ( علیهم السلام ) زیرا آنان دارای عصمت از سوی خداوند اند و معرفی شده ی رسول خدا (ص) تا مردم را رهبری کنند که سر سلسله تمامی ائمه کسی جز علی بن ابی طالب (ع) نیست پس از مباحث یاد شده باید بر روی این قضیه توجه کنیم که چرا علی (ع) باید جانشین پیامبر (ص) ؟ و چرا شیعه خلافت را به نحوی که اهل سنت به تسنن بیان می کنند نمی پذیرد ؟

بحث انتخابات و بحث مشروعیت و مقبولیت از مباحث مناقشه برانگیزی است که امروزه جایگاه بسیار رفیعی یافته است باید برای اینکه مطلب روشن شود در مورد تاریخ پس از پیامبر (ص) صحبت کنیم پس از ارتحال نبی اکرم (ص) در حالیکه علی بن ابی طالب (ع) در حال غسل و کفن و تدفین پیامبر (ص) بود انصار و مهاجرین ؟؟؟؟؟ در سقیفه جمع شدند و در عملی دمکراتیک بدون توجه به آیات قرآن و واقعه ی غدیر خم و عملکرد پیامبر اکرم (ص) در سال های حیاتشان خود انتخاباتی را البته نه به سبک امروزی که البته مورد پذیرش خود آنها بود شخصی را که همان خلیفه اول باشد به خلافت یعنی به عنوان شخصی که تصدی امور آنها را در دست بگیرد انتخاب کردند از این عمل چه چیزی را می توان برداشت کرد . اول اینکه پیامبر (ص) و خدای او هیچ تکلیفی برای جامعه مشخص نکرده اند و جامعه را به حال خود واگذاشته اند

– دوم اینکه پیامبر (ص) و خدایی که خدای تمام موجودات است سخنی در مورد جانشینی داشته اند و شخص را معرفی کرده اند و لیکن آن شخص مورد پذیرش مردم بوده است ؟ یا نه پیامبر (ص) و خدا جانشین را پیشنهاد داده اند ولی امری نکرده اند که باید مردم بپذیرند ؟ از لحاظ عقلی این امر محال است که خدا و پیامبر خدا (ص) کسی را به عنوان جانشین معین نکرده باشند زیرا اگر این عمل انجام نشود و قوانین آن دین که خدا به خاطر آن پیامبر (ص) را فرستاده و آن پیامبر رنج های بسیار را تحمل کرده  

است بیهوده خواهد بود زیرا این قوانین بدون اینکه برای مردم ملکه شود و یا حداقل کلیات آن جاری و ساری باشد او از میان خواهد رفت حل چه کسی باید این قوانین را اجرا کند ؟ شخص معصوم (ع) یعنی فردی که بتواند روح قوانین را درک کند و در انجام دادن آن و ابلاغ آن برای نسل های بعد خود در خطا و اشتباه نباشد ( البته مباحث مربوط به عصمت پیش تر بیان شده است و نیازی به تذکر نیست ) با این تفاسیر ما به یک نقطه خواهیم رسید و آن این مسئله است که دموکراسی البته در همین دارد یعنی ارماتیسم ؛ انسان خود حاکم بر سرنوشت خود است و متابعت از کسی دیگر حتی اگر خدا باشد مشروعیت ندارد یعنی مشروعیت در نظر عمومی قرار گرفته است یعنی اصلاً لزومی ندارد که پیامبر (ص) جانشین خود را که خدا تعیین کرده معرفی نماید زیرا مردم صلاح خود را بهتر می دانند حال با پذیرش این مقدمه این سؤال مطرح می شود که اگر نظر عمومی مهم است حقیقت همان واقعیت است پس ارسال رسل هم امری غیر دموکراتیک است زیرا مردم که عموم جامعه باشند با شرک و کفر خود راحت هستند مثلاً در عربستان دخترکشی کاری بوده که بسیاری انجام می دادند یا پرده داری و امثال آن و خدا پیامبری را می فرستد تا این اوضاع را اصلاح کند خدا کاری غیر دموکراتیک انجام داده و عرف عمومی را بهم زده پذیرش این قاعده مساوی است با ظالم بودن خدا – دیکتاتور بودن خدا و…. در صورتی که تمامی تلاش دین های ابراهیمی این است که ما موحد کامل باشیم و امور خود را تماماً در راستای رضای خداوند متعال انجام دهیم و منشأ و مشروعیت را خداوند بدانیم رأی مردم البته برای جمع بندی مطلب باید این نکته را اضافه کرد که سلام نمی گوید شما با جنگ و ظلم و… حرف حق خود را بر دیگران تحمیل کن یعنی اگر پذیرش عمومی و کشتن عمومی نبود باید سخن حق را گفت و مردم را هوشیار کرد بعد از هوشیاری و نشان دادن راه حق که منجر خواهد شد به خواست عمومی آن گاه حکومت خود را پیاده کن و برای مسائلی مانند جهاد هم می فرماید با سردستگان فتنه بجنگید زیرا آنها عهد و پیمان نگهدار نیستند و به عهد خود وفا نمی کنند و متأسفانه با اعمال این روش مردم سالاری حق از صاحب آن منحرف شد و از جای دیگر سر در آورد حال اگر ما این متد دموکراتیک را هم قبول کنیم چرا علی (ع) به عنوان اولین مسلمان حضور در جمع مردم نداشت ؟ جواب مشخص است او در حال کفن و دفن پیامبر (ص ) بود خوب این خود نوعی از علی هراسی را در جامعه ی آن زمان نشان می دهد زیرا همانطور که اشاره کردیم بنابر مستندات اهل سنت وقتی اهل بیت به آیاتولایت ، تطهیر و مودت احتجاج می کردند کسی منکر نبود ولی بنابر دلایلی که پیش ترذکر شد صلاح آن جامعه نبود که علی (ع) حاکم باشد و حق اجرا شود . با کمال تأسف باید عرض کنم که گویی ؟؟؟؟؟ زید بن معاویه که گفته بود « بنی هاشم با ملک ( حکومت ) بازی کرد و خبر از وحی و رسالت نبود » گویی که عرف ذهنی تمام مردم جامعه بوده و اصلاً مردم بر آن عده که خلافت غیر از آنچه در غدیر خم و سایر مواضع به صراحت به آن اشاره شده بود پذیرفتند به عصمت نبی اکرم (ص) و اتصال ایشان به عالم بالا اعتقاد نداشتند زیرا اگر این مسئله را می پذیرفتند مقاومت در مقابل فرمان صریح پیامبر اکرم (ص) در غدیر خم و آیه تطهیر و … اصلاً معنا پیدا نمی کرد و در همین جاست که این آیه قرآن به ذهن می آید که : « به اعراب بگو اسلام آورید و ایمان به درون قلب های شما راه پیدا کرده است » با تمامی این تفاسیر می بینیم که تا زمانی اقبال عمومی مردم نسبت به حضرت امیر (ع) ایشان اصلاً نخواستند با توسل به زور حکومت را در دست بگیرند و با کمال بزرگواری و با تمام وجود جامعه ی اسلامی را یاری کردند تا بتواند حداقل هایی را داشته باشد زیرا تا زمانیکه مردم خود ؟؟؟؟؟ نکنند چه چیزی به صلاح آنان است هرگز از آن متابعت نخواهند کرد همانطور که می بینیم علی (ع) پس از ۲۵ سال به حق غصب شده ی خود می رسد و زمام امور را در دست می گیرد و در شرایطی که مردم خود به این امر اصرار دارند ولی بعد از مدت کوتاهی ایشان و حکومت ایشان درگیر با انواع دشمنی ها و کینه ورزی ها می شود که همه نتیجه آماده نبودن جامعه برای پذیرش نگاه حق جو و حق طلب امام (ع) است این مسئله نکته بسیار لطیفی را در دل خود دارد و آن مسئله زمینه سازی برای ظهور امام عصر (عج ) است و مشخص می شود که وجود زمینه سازان برای تحقق امر ظهور و اعتلای کلمه ی توحید چه جایگاهی دارد یعنی شخصیتی مانند علی (ع) که می توان گفت بعد از نبی مکرم (ص) کاملترین افراد و مخلوقات است نتوانست آنگونه که باید منویات خود و اوامر اسلام ناب محمدی (ص) را عملیاتی کند زیرا زیر ساخت ها آماده نبود و جامعه کشتن چنین سطحی از عدالت و حقیقت محمدی را نداشت و آنچه از تعالیم پیامبر اکرم (ص) در دل مردم بود به واسطه عمل عده ای کمرنگ شد . به همین خاطر امام (ع) در مدت کوتاه خلافت خود مجبور به جهاد با ناکسین و صادقین قاسطین شدند و همین مسئله موجب شد مردم طعم آزادی و عدالت حقیقی را آنچنان که باید بچشند و اسلام واقعی نتوانست در عرصه ی حکومت خود را نمایان کند هرچند که همان مقدار حکومت مولی علی (ع) درسی است بس عظیم برای حکمرانان ، در کلیت می توان این نکته را بیان داشت که علت دشمنی با امام (ع) در میان مردم چیزی جز تبعیت از هوای نفس و ؟؟؟؟؟؟ نبود که این فروع الهی را خاموش کرد البته می توان در کنار این ۲ عامل اصلی عواملی مانند سازش ناپذیری امام علی (ع) و در حقیقت اسلام عزیز را اضافه کرد.

شایان توجه است که علت انتخاب علی (ع) جز مباحث عمده و اساسی مانند عصمت که شاه کلید تمامی سؤالات است مسائلی مانند عملکرد خود امیرالمؤمنین (ع) نیز باید مورد توجه قرار گیرد هر چند علی (ع) پیش از انجام هر عملی نیز بر تمامی خلق البته به جز رسول مکرم (ص) برتری داشتند و یک دلیل برای آن کافی است و آن بازشدن دیوار کعبه وداخل شدن مادر حضرت و خارج شدن ایشان با کمال سلامت و طهارت از این مکان مقدس است که نشانه ای است برای اهل بصیرت اما دلایل دیگر مبنی بر انتخاب علی (ع) و تأکیدات پیامبر (ص) بر جانشینی ایشان در کتب ارزشمندی مانند : الغدیر علامه امینی (ره) ، عبقات الانوار و …. آمده که ما به دلیل اختصار در بیان آنها را نمی آوریم زیرا بیم آن داریم که مبادا با بیان بخشی و چشم پوشی از بخش دیگر خللی در بحث ایجاد شود و اذهان مستعد شبهه پراکنی در صدر باشند تا خدایی ناخواسته خدشه ای بر حریم کبریایی علی (ع) وارد آمدند. البته در ادامه بحث به سندی در مورد احادیث بیان شده از قول نبی مکرم (ص) در مورد امام علی (ع) می پردازیم تا مشخص شود که احادیث مختصر بیان شده مورد اتفاق ؟؟؟؟ یقین است و شیعه بی دلیل علی (ع) را جانشین برحق پیامبر اکرم (ص) نمی داند.

در بیان سند حدیث « من کنت مولا فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره و اخذل من خذله »

از مورخان می توان به : ۱) بلاذری در انساب   2) ابن ؟؟؟؟؟ در معارف   3) یافعی در مراه الجنان ۴) قرمای در اخبار الدول   5) شمس الدین ذهبی در تذکره الحفاظ ۶) ابن کثیر در البدایه و النهایه   7) ابن اثیر در اسد الغایه   8) ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه   9) شهرستانی در ملل و نحل و ….

محدثینی مانند : ۱ ) امام شافعی   2) امام خبلی در مسند و مناقب ۳) حاکم در مستدرک ۴) ابن مغازل شافعی در مناقب     5) خطیب قوارزی در مناقب ۶) هیثمی در مجمع الذوائد   7) ذهبی در تخلیص ۸) متطلانی ر مواهب اللذیه   9) ابو عبدا… زرقانی در شرح مواهب و….

مفسرینی مانند : ۱ ) طبری ۲) واحدی در اثبات النزول   3) غخر رازی ۴) ابن کثیر ۵) سیوطی ۶) آلوسی ۷) خطیب شبرینی ۸) نیشابوری   9) ثعلبی

متکلمین نیز از جمله : ۱) شریف جوجانی در شرح مواقف ۲) شمس الدین اصفهانی ؟؟؟

۳) تفتازانی در شرح المقاصد و…. این حدیث را ذکر کردند که جای هیچ منحنی باقی نمانده است . در قسمت بعدی از دعا این حدیث مطرح است که « انا و علی من شجره الواحده و سایر الناس من شجره ؟؟؟؟؟؟ » که نشان از یگانگی علی
(ع) و پیامبر (ص) می دهد احادیث با این مضمون فراوان است که اسنادی بسیار فراوان دارد و از آن جمله حدیث « علی منی و انا من علی » است که همان مطلب یکی بودن رسول مکرم اسلام (ص) را با امیرالمؤمنین علی (ع) نشان می دهد از راویان این حدیث شریف می توان به : ۱) خطیب بغدادی در حاشیه مستدرک          2) سیوطی در جوامع الصغیر ۳) ابن اثیر جامع الاصول ۴) طبری در تاریخ الامم و الملوک ۵) ابن شجری در الامالی ؟؟؟؟؟ ۶) ابن کثیر در تذکره الحفاظ   7 ) قوطبی در الجامع الاحکام القرآن و…. اشاره کرد البته این حدیث قریب به ۷۵ سند نقل شده که برخی بیان شد و به دلیل اطناب تمامی آنها را ذکر نمی کنیم البته باید بیان داشت در صحاح سند نیز حدیث منقول است از قبیل صحیح نجازی ، صحیح ترمذی صحیح مسلم.

در بیان اسناد حدیث « احله من هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی و زوجۀ ابنه سیده نساء العالمین » این روایت نیز راویانی فراوان دارد از جمله روایاتی از صحابه مانند : ۱) ابو سعید ؟؟؟؟؟ ۲) جابرابن عبدا… انصاری ۳) ابن ابی میل عمر بن خطاب ۴) ام سلمه ۵) عبدا.. مسعود و….. و از دیگر گروهی که می توان به عنوان راویان این حدیث به آنها اشاره کرد عامه ( اهل سنت ) هستند که می توان به : ۱) احمدبن حنبل در مسند ۲) نجاری در صحیح ۳) ترمذی در سنن ۴) ابن ماجه المصنف ۵) ابن اثیر جامع الاصول ۶) ابن کثیر در البدایه و النهابه ۷) ابن عساکر در تاریخ دمشق ۸)فخر رازی در تفسیر الکبیر و …. البته می توان بیان داشت که این حدیث دو بخش دارد یعنی از « زوجه ؟؟؟؟؟ نساء العالمین » بخش ؟؟؟؟؟ این حدیث است که این بخش حق خود افتخاری جدا از سایر افتخارات علی بن ابی طالب (ع) است زیرا همسری زهرای مرضیه (س) خود مقامی است بسیار رفیع و این مسئله است که عمربن خطاب خلیفه دوم نیز این مسئله را امتیازی برای امام علی (ع) برمی شمارد و درکتاب ذخایر العقبی فی المناقب ذوی القربی از عمر بن خطاب منقول است که : ۳ امتیاز در علی (ع) هست که اگر در من بود سر افتخار به آسمان می ساییدم : ۱) همسری حضرت زهرا (س) ۲) مسدود کردن درب همه خانه ها به مسجد رسول ا…. جز درب خانه ی علی (ع)   3) دادن پرچم در روز خیبر به علی (ع)

در بیان سند روایت « احل ارمن مسجد ما حل له و سَدَ الابواب الابابه » که از راویان حدیث می توان به ۱) علی (ع)    2) عمربن خطاب   3) عبدا… بن عمر  4) زیدبن ارقم    5) جابربن عبدا…انصاری   6) ابن عباس   7) ابوسعید ؟؟؟ اشاره کرد که سخنان این صحابه در کتب اهل سنت منقول است. از جمله :

۱) ترمذی در الجامع الصحیح ۲) ابن مغازل شافعی درمناقب علی ابن ابی طالب (ع) ۳) احمد بن ؟؟؟؟؟؟ در مسند ۴) خطیب خوارزمی در المناقب   5) حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین و . . .

آنچه مربوط به این حدیث است و می توان به آن اشاره کرد و این حدیث به نحو ضمنی به آن اشاره دارد مبحث عصمت علی ( ع ) است که بسیار مهم است زیرا کسی که عصمت کبری داشته باشد مانند رسول اکرم ( ص ) مسائلی چون جنابت بر آن تأثیری ندارد یعنی طهارت ذاتی آن موجب می شود تا مسئله ای مانند جنابت مانع حضور او در مسجد که بر دیگران در این حالت حرام است نباشد یعنی نشان می دهد که علی ( ع ) هم مانند سایر احادیث منقول در این باب می خواهد با اشاره و عملکرد پیامبر (ص) در این باب افضلیت امام علی (ع) را نشان دهد یعنی اول پیامبر (ص) ده درب را به مسجد باز می گذارد و بعد آنها را مسدود می کند جز درب خانه ی خود و علی (ع) ، اگر کسی منصف باشد متوجه می شود که این مسئله بیان افضل بودن علی (ع) بر سایر امت است با اشاره و حقاً برای عاقل کفایت می کند اشاره .

درباب سند حدیث « انا مدینه العلم و علی بابها فمن اراد المدینه و الحکمه فلیتها من بابها» از صحابه این حدیث منقول است از جمله ۱) علی ( ع )   2) امام حسن ( ع )   3) امام حسین (ع)   4) جابربن عبدا…. انصاری   5) عبدا… بن عباس   6) انس بن مالک   7) عمروعاص   و در کتب اهل سنت از قول بزرگانشان مانند حاکم نیشابوری در المستدرک علی صحیحین   2) خطیب بغدادی در تاریخ بغداد   3) ابن مغازل در مناقب علی ابن ابی طالب (ع)

۴) ابو جعفر طبری در تهذیب الاثار   5) ابن عساکر در مختصر تاریخ دمشق و…

این حدیث بیانگر مطلبی نیست مگر آنکه همانطور که پیامبر به ظواهر و بواطن دین مبین آگاهی کامل داشتند همانطور امام علی (ع) نیزآگاه به تمامی جوانب دین مبین بودند و در واقع می توان با تفکر در این حدیث به این نکته دست یافت که محتوای آن با محتوای بخشی از حدیث ثقلین که پیامبر در آن راه گمراه نشدن را پس از خود تمسک به کتاب ا…. و اهل بیت خود می دانند در اینجا هم مردم را متوجه علی (ع) می کنند که ای مردم اگر می خواهید به علم من که علم به تمامی نکات شریعت است دست پیدا کنید به علی (ع) مراجعه کنید زیرا او هم از این علوم آگاهی دارد. در بیان « قال انت اخی و وصی و وارثی لحمک من لحمی و دمک من دمی و سلمک سلمی و حربک حربی و الایمان مخالط لحمک و دمک کما خالط لحمی و دمی » اگر بخواهیم این فراز از دعای شریف را مورد بررسی قرار دهیم باید با تمسک به قسمتهای قبلی بگوییم که وقتی شخصی دارای چنین مقام و رتبه ای است که گذشت حتماً وارث پیامبر (ص) است و ایمان او مانند ایمان پیامبر (ص) در گوشت و خون او رسوخ خواهد نمود یعنی در واقع این سخن نبی مکرم (ص) در مورد علی (ع) نشان دهنده ی این مطلب است که علی (ع) قرائت دیگری جز قرائت نبی مکرم (ص) در اسلام ندارد یعنی به شیوه ی دیگر قرآن را تفسیر نمی کند سنت از خود به دین اضافه نمی کند حقیقت را قربانی مصلحت نمی کند در واقع باید گفت علی (ع) همان جاذبه و دافعه ای را دارد که پیامبر (ص) آن جاذبه و دافعه را دارد و این میسر نمی شود مگر اینکه علی (ع) هم ایمان خود را از همان منبع که رسول خدا (ص) دریافت کرده است دریافت نموده باشد و مانند او عصمت داشته باشد زیرا اگر غیر از این حالت بود جاذبه ی او با جاذبه ی پیامبر (ص) و دافعه ی او با دافعه ی پیامبر (ص) متفاوت می شد. در بیان « و انت غداً علی الحوض خلیفتی و انت تفضی دینی و تبجزعداتی »

اگر با دقت به مسئله توجه کنیم در خواهیم یافت که علی (ع) هم خلیفه ی دنیای پیامبر (ص) و هم خلیفه ی آخرتی رسول مکرم (ص) است زیرا در حقیقت او صدیق اکبر و فاروق اعظم است و اوست که قسیم نار و جنت است و رسول مکرم (ص) جایگاهی را برای او مشخص می کند که احدی از جن و انس در آن پایگاه نیستند شاید دینی که پیامبر (ص) دارد چیزی جز شفاعت نباشد که رسول اکرم (ص) این مسئله را حقی از امت بر گردن خود می دانند زیرا پیامبر (ص) به کسی که مقروض نبود بلکه تمامی بشریت بدهکار نبی مکرم اسلام (ص) است که نوید بخش رحمت برای تمامی جهانیان بود پس دین پیامبر (ص) شاید همان شفاعتی باشد که ایشان به دلیل مظهر رحمت الهی بود نشان نگران آن بودند و خداوند در سوره ی والضحی می فرماید :« آنقدر از امت تو می بخشم تا تو راضی شوی » آلبته آنچه گفتیم از لفظ « ؟؟؟؟ عداتی » تا حدودی مشخص است یعنی وعده های پیامبر (ص) برای نیکوکاران جز سیرابی از آب حوض کوثر نیست و تحقق شفاعت برای تمامی اقشار امت که گویی نبی مکرم (ص) این وظیفه ی خطیر را نیز به علی (ع) که تربیت یافته دست خود اوست واگذار نماید.

در بیان « وشیعتک علی ؟؟؟؟ من نور ؟؟؟؟؟ وجوهم حولی فی الجنه و هم جیرانی »

رسول مکرم (ص) در این فراز علی (ع) را مانند قسمتهای بالا مورد خطاب قرار داده است و به ایشان می فرمایند :« شیعیان تو بر ؟؟؟؟ نور ، روی سفید گرداگرد من هستند و در بهشت همسایه من می باشند .» پس در مرحله ی اول شیعه ی علی (ع) رستگار است و در این مطلب اصلاً شکی نیست زیرا شیعه ی علی (ع) کسی است که پای خود را جای پای علی (ع) می گذارد یعنی مسیر حق را می پیماید همانگونه که علی (ع) مسیر حق را می پیمود و جالب اینجاست که رسول مکرم (ص) نمی فرماید همسایه ی تو هستند می فرماید همسایه ی من هستند و در اطراف من هستند اگر کمی توجه کنیم به این مسئله می رسیم که رسول مکرم (ص) بر تمامی افعال علی (ع) مهر تأیید می زند و شیعیان او را همسایگان خود در بهشت می داند با توجه به این مسئله ما متوجه می شویم که علی (ع) در تمامی کارهای خود دارای عصمت است و پیامبر ما بین خود و علی (ع) هیچ تفاوتی را احساس نمی کند و اعمال او را چون اعمال خود می داند و در حقیقت شیعیان علی (ع) را شیعیان خود می داند ولی باید این مسئله را بادقت مورد توجه قرار داد زیرا پیامبر در این محل سخن از شیعه علی (ع) می زنند و از محبین علی (ع) یعنی با توجه به احادیث هر شیعه ای محبت است ولی هر محبی شیعه نیست آنچه درباره ی شیعه باید به آن اشاره کرد این است که زمانی ما شیعه را به صورت عام برای تمامی اشخاص که مکتب خلافت را نمی پذیرند و علی (ع) را اولین امام خود می دانند و فرزندان آن بزرگوار را خلفاء رسول خدا (ص) می پندارند و نه هیچ گس دیگر را شیعه به معنای عام ترجمه کرده ایم و به این گروه با این مشخصه ی کلی شیعه خطاب کرده ایم ولی اگر در سخن رسول خدا (ص) ــــــــــــ شدیم محبت صرف و اقرار لسانی نمی تواند انسان را به چنان مقام رفیعی که ایشان می فرمودند برساند بلکه عملی شایسته ـــــــــــــ است که انسان را به قرب الهی برساند و جایگاه ابدی انسان را د بهشت و آن هم در عالی ترین برتری آن تضمین کند در حدیثی معتبر آمده است که عده ای از راه دور به دیدار حضرت علی بن موسی الرضا (ع) آورند و از ایشان درخواست ملاقات کردند لیکن امام (ع) با تمامی اصرار صورت گرفته و مداومت انجام پذیرفته از سوی آن اشخاص ایشان را به حضور نمی پذیرفتند این داستان چند ده روز به درازا کشید آن اشخاص ملول و دل شکسته به خادم امام (ع) گفتند : ما شیعیان علی (ع) هستیم اگر امام (ع) ما را نپذبرند در شهر و دیار خود بی آبرو خواهیم شد و از دیار خود به دلیل این بی آبرویی کوچ خواهیم کرد چرا امام (ع) ما را نمی پذیرند؟ خادم امام (ع) این مسئله را به امام (ع) رساند امام (ع) ــــــــــــ فرمودند وقتی اشخاص وارد شدند امام (ع) بسیار سرد با آن ها برخورد کردند و فرمودند شما چه کسانی هستید آن ها عرض کردند ما شیعیان علی (ع) هستیم که راه دور به زیارت شما آمده ایم امام (ع) به آنها رو کرده فرمودند : شیعه علی (ع) حسن (ع) و حسین (ع) هستند مسلمان است ابوذر است شما تنها بگویید ما با دوستان علی (ع) دوستیم با دشمنان علی (ع) دشمن هستیم وقتی اشخاص از سخن خود بازگشتند و آنچه امام (ع) فرموده بودند را تکرار کردند امام (ع) آن ها بسیار مورد لطف قرار دادند تا جائیکه آن ها به سینه ی خود چه ؟؟؟؟؟؟ و به خادم خود فرمودند برو به تعداد ؟؟؟؟؟؟ که ما اینها را نپذیرفتیم به ایشان سلام کن و حاجت آنها را برآورده ساز.

این داستان بسیار تکان دهنده است یعنی امام (ع) می خواهد به همه افراد جامعه اسلامی بفهماند که مقام علی (ع) بسیار فراتر از آن است که هر شخص بتواند با آن لاف گزاف بزند و سختی بزرگتر از حد خود بگوید یعنی تفاوت شیعه با محب تفاوت افراد عادی با امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است این خود جایگاه شیعه را نشان می دهد و اگر ما بخواهیم شیعه را به صورت کامل معرفی کنیم باید لحظه به لحظه زندگی به امامان خود را مورد مطالعه قرار دهیم. زیرا شیعیان راستین علی (ع ) آنها بودند ولی این بدان معنا نیست که نمی توان به مقام شیعه حقیقی نزدیک شد این عمل میسر است ولی با زحمت فراوان یعنی اگر کسی بخواهد شیعه واقعی باشد و در آن جهان بر منابر نور تکیه بزند و در اطراف رسول خدا (ص ) باشد و همسایه او باشد باید اسلام حقیقی که اسلام علی (ع) و اولاد معصوم ( علیهم السلام ) است در تمامی لحظات زندگی او جاری باشد در واقع شیعه واقعی علی (ع) نمونه ی عملی اسلام ناب محمدی (ص) است زیرا پا جای علی (ع) می گذارد که صراط مستقیم است پس فرق بین محب و شیعه بسیار است.در بیان « و لولا انت یا علی لم یعرف المومنون بعدی و کان بعده هدی من الفلال و نوراً من العمی و حبل ا.. المتین و صراط مستقیم » باید قبل از پرداختن به بحث در مورد جمله بالا ابتدا به این مسئله توجه کنیم که چرا پیامبر (ص) را عامل شناخت مؤمنین از منافقین و خارج کننده از گمراهی به نور و ریسمان الهی و راه سعادت امت است. اگر در این مسئله بیاندیشیم به این نکته خواهیم رسید که پیامبر (ص) تعلیماتی را به امت خود عرضه داشتند و تمام تلاش خود را نمودند تا این تعلیمات در میان مردم نمود عملی پیدا کند اما وقتی ایشان از امت می خواهند بعد از رحلت با علی (ع) باشند ولی امت نمی پذیرند مشخص می شود که حتماً در مورد سایر تعالیم هم نخواهند پذیرفت و به بیانی دیگر باید گفت اعراب اسلام را فرصتی مناسب برای اتحاد می دیدند یعنی متوجه شده بودند که با اسلام می توان همه را جمع کرد یعنی دین عاملی برای اتحاد اعراب متفرق شده بود و منجر به این گردیده بود که این قوم بی سواد و بی فرهنگ که به گواه تاریخ در زمان ظهور اسلام در جزیره عرب هفده نفر سواد خواندن و نوشتن داشتند توانسته بودند بر امپراطوری های بزرگ زمان خود یعنی ایران و روم غلبه پیدا کنند پس چه نیازی به علی (ع) و امثال علی (ع) بود عرب با حفظ ظاهر اسلام و اتحاد جامعه هر روز به پیشرفت های چشم گیری دست می یافت و نیازی به روح دین احساس نمی کرد که بخواهد علی (ع) را که ممستلزم به تمامی جوانب دین بود را در حکومت دخالت دهد و در واقع برای خود دردسر تراشی بکند در واقع همان شعر زیدبن معاویه برای انسان تداعی می شود که بنی هاشم با حکومت بازی کردند و خبری از وحی و رسالت نبوده است » همین عملکرد اعراب منجر شده است به نوعی از ؟؟؟؟؟ در دل افراد ضد دین ؛ من در کتابی که سال ها پیش شخصی نوشته بود و البته همان زمان هم این کتاب به وسیله ی یکی از علماء نقد شد دیدم که نوشته بود اصلاً رسالتی در کار نبوده محمد (ص) می خواسته اعراب را متحد کند و کشور گشایی بنماید و در واقع مانند فاشیست ها قوم خود را تقویت نماید و به جائی برساند که اسلام را علم کرد- خوب اینگونه عمل کردن یعنی محکوم کردن پیامبر به هذیان گویی و نپیوستن به سپاه اسامه و از همه بالاتر غصب خلافت که دستور صریح پیامبر (ص) بود منجر می شود که کسانی معاند با اسلام با کمی مطالعه در تاریخ و با توجه به قلب مریضشان چنین گزافه گویی هایی را بنمایند پس اینجاست که مشخص می شود که چرا با علی (ع) بودن مرز بین اسلام و نفاق است ؛ حال بنابر دلایلی مانند عصمت اهل بیت (علیهم السلام ) که پیش تر در حد وسع مورد مطالعه قرار گرفت مشخص می شود که علی (ع) می تواند خط رسول خدا (ص) را ادامه دهد و حداقل در مدت کوتاهی که فرصت برای او مهیا است راه مستقیم را نشان دهد ممکن است این سؤال ایجاد شود که وقتی امام (ع) به عنوان حاکم نبودند چگونه راه را می نمایاندند؟ باید گفت امام معصوم (ع) در تمامی شرایط بصیر به امور امت اسلام است و با راهنمایی های خود راه را از بیراهه برای مردم مشخص می کند همانطور که امام (ع) هرگز به عنوان امام (ع) خود را از عرصه ی فعالیت های اجتماعی کنار نکشیدند و به اعتراف خلفا مخصوصاً خلیفه دوم اگر علی (ع) نبود هلاک می شدند ایشان بودند که با اعمال خود با راهنمایی های خود راه را روشن می کردند و در حیطه ی مسائل فردی هم با عمل به سیره و سنت رسول خدا (ص) عملکرد نبی مکرم اسلام (ص) را از نسیان و فراموشی به دور نگه می داشتند این مسئله در مورد تمامی ائمه صادق است یعنی وقتی ایشان احساس خطر برای کیان اسلام و بنیان شریعت می کنند پای در میان می گذارند و با راهنمایی های خود جامه را از سقوط حتمی نجات می دهند این مسئله در مورد تصحیح فتوای شیخ مفید به جریان قرار داد ؟؟؟؟؟؟؟ در عصر ناصرالدین شاه قاجار و… دیده می شود.

سایر اهل بیت نیز با قرار دادن اشخاصی در حکومت خلفای جور به عنوان کارگزار شیعیان و اسلام حقیقی را مورد حمایت قرار می دادند حال باید از سند احادیثی سخن گفت که علی (ع) را فاروق و قسیم می داند برای حق و باطل و شخص راستگویی می داند که با صدق خود در تمامی شئون زندگی فردی و اجتماعی باعث شناخت حقیقت می شود در مسئله ی صدیق بودن علی (ع) م توان به این کتب اشاره کرد :

۱) صداعق المحرقه ص ۱۲۵     2) کفایه المطالب ص۱۲۴     3) الریاض النضره جلد ۲ و در همین راستاست که طبرانی در المعجم الکبیر جلد ۶ ص ۲۶۹ و ابن عساکر دمشقی در تاریخ مدینه دمشق ج۱۲ ص ۱۳۰ و…. و باز افرادی مانند ابن عساکر – ابن ابی الحدید و کوفی و…. احادیثی در کتب خود مبنی بر صدیق بودن علی (ع) و فاروق بودن او برای امت نقل کرده اند.

در بیان « لا یسبق بقرابه فی رحم ولا سابقه فی دین و لا یلحق فی منقبه من مناقبه یحذو حذو الرسول صلی ا… علیها و الهما » و هیچ کس به قرابت ظاهر و باطن با رسول خدا (ص) بر او سبقت نیافتند و در اسلام و ایمان بر او سبقت نگرفتند و نه کسی با او در مناقب و اوصاف کمال خواهد رسید و تنها قدم به قدم از پی رسول اکرم (ص) راه پیمود که درود خدا بر هر دو و آل طاهرشان باد.

در مورد قرابت علی (ع) و رسول مکرم (ص) آنچه در تاریخ مشهود است و مورد اختلاف نمی باشد این امر است که رسول مکرم (ص) در زمانی که ابو طالب از لحاظ مالی به دلیل کثرت اولاد در فشار است بنابر پیشنهاد پیامبر (ص) به عباس عموی خود هر کدام فرزندی از فرزندان ابوطالب را برای سرپرستی از پدرشان درخواست می کنند که در این میان علی (ع) در دامان نبی اکرم (ص) قرار می گیرد و از عوان کودکی تحت تربیت همه جانبه ی رسول خدا (ص) قرار می گیرد به نحوی که هیچگاه از ایشان جدا نبوده مگر در سفرهای تجاری یعنی علی (ع) به نحوی به رسول ا… (ص) نزدیک بود که هیچکدام از اعمال ایشان نبود مگر آنکه علی (ع) آن را درک کرده باشد ابن ابی الحدید در جلد سوم از کتاب شرح نهج البلاغه اینطور می نگارد فضل ابن عباس نقل می کند از پدرم محمد (ص ) کدام یک از فرزندانش را بیش تر دوست داشت گفت علی (ع) را گفتم من از فرزندان او پرسیدم ، گفت ندیدم یکروز علی (ع) از محمد (ص) جدا باشد مگر آنکه به سفر تجارت رود و هیچ پدری را مهربان تر از محمد (ص) به علی (ع) ندیدم و فرزندی فرمان پذیرتر ازعلی (ع) به محمد (ص) . اما نکته بعدب که مورد توجه است این مسئله است که علی (ع) اولین اسلام آوردنده است که ایمان هم به درون روح و اعماق وجود او رسوخ کرده است در کتاب ذخائر العقبی طبری حدیثی از رسول خدا (ص) دارد که می فرماید : اولین کسی که اسلام آورد و نماز به پاداشت علی (ع) بود طبری در تاریخ خود ج ۱۲ ص ۱۱۲ از ول عباس ابن عبدالمطلب نقل می کند که در پاسخ به سؤال عفیف برادر اشعث بن کندی که از نمازگذاران که دیده بود سؤال کرد آن جوان و کودک و زنی که در کنار او هستند کیانند و چه می کنند ؟

گفت : آن جوان برادرزاده ام محمد (ص) و آن زن خدیجه (س) و آن کودک عموزاده ی محمد (ص) علی (ع) است حال باید به این نکته پرداخت که آیا ایمان کودک نابالغ صحیح و پذیرفته است یا نه ؟ ما برای اینکه ممکن است شخص درسنین طفولیت به پختگی برسد دلایل فراوانی داریم حتی در بعضی از موارد این اشخاص جزء اولیاء و اوصیاء هم نبودند و فقط نبوغ در وجود ایشان بوده است مانند ابن سینا که در هجده سالگی تمامی علوم دوران خود را به صورت کامل و جامع می دانست و به آن ها مسلط بود شخص دیگر خیام نیشابوری است که در سن ۵ سالگی وقتی سه بار قرآن را از رو خواند حافظ کل قرآن شده بود پس این مسئله که شخص در سنین کودکی به آن پختگی برسد که معنای دعوت پیامبر (ص) را درک کند و حقاً به آن ایمان بیاورد دور از ذهن نیست وانگهی مسلمین در قرآن دیده بودند که عیسی (ع)

به محض تولد در گهواره سخن گفت و خود را پیامبر خدا معرفی کرد در ثانی اگر علی (ع) طفل بود و قدرت تشخیص نداشت چرا عباس و سایر عرب حتی ابوسفیان و… او را مسلمان می دانستند یعنی وقتی آنها علی (ع) را مسلمان می دانستند یعنی بر عقل و درک او نسبت به این دین مهر تایید میزنند ثالثا در زمانی که پیامبر (ص) بنابر دستور قرآن موظن شد تا عشیره ی خود را ؟؟؟؟؟؟ دهد و در آن جمع جز علی (ع) کس دیگری اعلام آمادگی برای کمک به بنی اکرم (ص) نکرد و رسول خدا (ص) ، علی (ع) را به عنوان وصی خود معرفی کرد و بنابر مبحث عصمت که پیش از این گذشت وقتی پیامبر (ص) شخصی را به عنوان وصی خود معرفی می کند یعنی عقل او ایمان او رفعت منزلت او را تایید کردن زیرا کار پیامبر(ص) از روی هوای نفس نیست رابعا اگر ما بخواهیم ابوبکر را اولین مسلمانان بدانیم باید این سوال را مطرح کنیم که چرا خود او در هیچ کجا به این استناد و احتجاج نکرده است در حالی که علی (ع) دائما به این مطلب احتجاج می کند و به آن مباهات می نماید که من اولین اسلام آورنده بودم. حال بایستی به این مسئله پرداخت که آیا کسی در فضیلت همپای علی (ع) هست یا نه ؟ که باید جواب این سوال را منفی داد زیرا هیچکس همپای علی (ع) در فضائل نیست و علی (ع) فضائلی دارد که هیچ کس در آنها با او شریک نمی باشد که ما در اینجا ؟؟؟؟؟؟ آن نداریم که آن فضائل را برشماریم زیرا خود کتابی مستقل را می طلبد ؟؟؟؟؟؟ با کمی انصاف ولی ما در اینجا از زاویه ای دیگر به مسئله نگاه می کنیم و ان این است که این فضائل نشانه ی درجه اخلاص شخص است و مانند مدال و درجه نظامی است که حسب شایستگی و سوابق شخص به او اعطا می شود در روز غدیر پیامبر (ص) شخصی را به امامت مسلمین معرفی می کند که بر گزیده ی خدای تعالی است و در روز غدیر پیامبر (ص) شخص را به امامت مسلمین معرفی می کند که برگزیده ی خدای تعالی است و مهمترین مرتبه ی او عصمت کبری است که علی (ع) واحد ان است و کسی از خلایق به جز ائمه اطهار واحد ان نیست و در مراتب بعدی خدماتی است که او انجام داده و بر فضیلت خویش افزوده است پس رسول خدا (ص) کسی را معرفی کرد که این شخص درجاتی بالاتر نسبت به سایرین داشت به بیان دیگر اینکه علی (ع) دارای مقاماتی که دیگران در او با علی (ع) شریک نیتند همین بس که رسول اکرم (ص) او را بعد از خود به عنوان پیشوا به جامعه معرفی می ند که نشانه ی فضیلت علی (ع) بر تمامی مردم دوران خویش است . کسب کمالات نیاز به گام برداشتن در خط کمال دارد یعنی زمانی شخص به درجات کمال می رسد که سیر را یافته باشد و در پیچ و تاب های مسیر راه را گم نکن و به بیراهه قدم نگذارد چه کسی می تواند این گونه باشد مسلما شخصی که از همه نزیک تر به راهنمایی باشد که در اول صف در حرکت است و بی واسطه او را تعالیم او در هر لحظه رصو می کند. پس اوست که راه را به خطا نمی برد و همین خطا نرفتن مسیر موجب می شود که آن شخص حتما به سر منزل مقصود برسد و در مقام دوم بعد از راهنما مسیر را به پایان ببرد که درود خدا بر راهنما و ملازمش باد.

در بیان « ویقاتل علی التاویل و لا تاخذه فی ا… لومه لائم قد و تر صنادید العرب و قتل ایطالهم و ناوش ذوبانهم فادع قلوبهم احفادا بدریه و خیبریه و حنینیه و غیر هن »

« وعلی است که با رتاویل جنگ می کند و در راه رضا خدا از ملامت و سرزنش بدگویان باکی ندارد و در راه خدا خون های صنادید و گردن کشان را به خاک ریخت و شجاعان و پهلوانان ایشان را به قتل رسایند و دل هایشان را پر از حقه و کینه از واقعه جنگ بدر و خیر و احد و غیره ساخت. »

بازهم به مسئله ی طهارت ذاتی باز گردیم بنابه آنچه بیان شدعلی (ع) جزء اهل بیت هستند و اهل بیت طهارت ذاتی و عصمت در تمامی جوانب دارند و بنابر ؟؟؟ صریح قرآن به بطون آیات دسترسی دارند قرآن کریم در آیه ۷۹ سوره ی مبارکه واقعه می فرماید : « مس نمی کنند مگر مطهرون » با توجه به آیه ی ۳۳ سوره ی ۳۳ که مطهر را اهل بیت معرفی می کند در می یابیم که این اهل بیت عصمت و طهارت             (علیه السلام) هستند که به بطون قرآن و تاویل حقیقی آن آگاهی دارند این مسئله در افتد علی (ع) مشهود است او در زمانی که وارد جنگ ها می شد آن چنان رفتار می کرد که گویی ؟؟؟؟؟؟ قرآن و سنت بنی مکرم (ص) استدر جنگ با دشمن سستی نمی کند و با تمام توان می جنگد البته تا جائیکه دستور دارد یعنی تا جائیکه دستور دارد یعنی تا جائیکه فتنه سرکوب شود و پا را فراتر نمی نهد یعنی علی (ع) آنگونه می جنگد که در آن جنگ اولین مرحله اجرای دستور خداوندی باشد و در مرحله ی دوم حق به جای خویش بازگردد و دو مرحله ی بعد موجب تعالی برای طرفین باشد بدین گونه که مجاهدین با جهاد خود در راه تعالی گام نهند و جبهه مقابل نیز دچار تحول شود و اگر نشد حداقل این است که جامعه از شر عنود و طغیانگر آسودگی می یابد زمانیکه پیامبر (ص) به مکه وارد شدند تمامی مردم را عفو کردند ما همین رفتار را در مورد علی (ع) در ورود به بصره می بینیم که ایشان فقیر بصریان را مورد عفو قرار می دهند و اجازه ی تعدی به هیچ کس را نمی دهند این به چه دلیل است ؟ ما اینگونه می انگاریم که این مسئله جز این نیست که علی (ع) محتوای اسلام را به درستی درک کرده و محدوده ی آن را محترم می شمارد در هر گروه تندرو کندرو وجو دارند که همین ها گاهی پا را فراتر از حد خود می نهند تا جائیکه قرآن کریم به ایشان می فرمایند : از خدا و رسول پیشی نگیرید و از خدا بترسید یعنی علی (ع) کسی که فقط آنچه قانون الهی است و مقتضای مصلحت است را انجام می دهد مصلحتی که او می بیند بر خلاف آن مصلحتی است که بعضا عوام بکار می برند بنابر مصلحت عوام . علی (ع) با یک کلام می توانست خلافت را در دست گیرد و بعد هر کاری که مایل است را انجام دهد ولی مصلحتی که علی (ع) می بیند مصلحت است در تمامی اعصار و قرون است و در این راه هیچ سخنی را مورد توجه قرار نمی دهد نه انتقادات نا به جا او را دارد می کند و نه تشویق ها او را مغرور می نماید او با بزرگان و جنگاوران نبرد می کند ولی به خود ترسی راه نمی دهد و قوی پنجگان را شکست می دهد کسانی که هر کدام از قبیله ای بزرگ بودند و این مسئله موجب می شد که علی (ع) دشمن تمام عرب باشد باشد که خود می فرماید : « اگر تمام عرب پشت به پشت هم دهند و در مقابل من بایستند به ضاتم پشت به آنها نمی کنم » زیرا او یک نقطه را می بیند و ان هم بندگی است برای جنگ بدر که در آن علی (ع) دخیل بود بنابر نقل ابن ابی الحدید علی (ع) از پنجاه و دو کشته ی مشرکین که نامشان معلوم است بیست و چهار کشته به دست علی (ع) یا با دخالت ایشان هلاک شده اند که یکی ولید فرزند عقبه است که خواهر او هند زن ابوسفیان است و همین مسئله باعث حقه و غضب مشرکین نسبت به علی (ع) شد ولی او گامی به عقب بر نمی داشت این مسئله درمورد زمان خلافت ایشان نیز ادامه داشته است یعنی کسانی بودند که ایشان را بعد از صلح با معاویه و جریان حکمیت کافی می خواندند ولی او به این دسته از ؟؟؟؟؟ وقعی نمی نهاد در زمانی دیگر یعنی هنگامی که بصره را تصرف می کند باز با اعتراض عده ای مواجه است اما او فقط به سنت رسول خدا (ص) عمل می کند و با جوسازی ها مغلوب نمی شود و حق را رها نمی کند و جز به آنچه نص صریح دین مبین می باشد حرکتی را صورت نمی دهند در کل می توان این نکته را که چه شخصی حقیقتا مکتبی است و چه شخصی دین خود را بر سر زبانش گرفته در اینجا موشکافانه مورد بررسی قرار داد یعنی هنگامی که ناسزا گویان و یا در نقطه ی مقابل هوا خواهان شخص جوسازی می کند آیا در فشار روانی مکتب را رها می کند یا نه ؟ امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرمایند : « من مانند آن حیوان احمق (کفتار ) نیستم که با ؟؟؟؟ صدا که به وسیله ی شکارچیان این حیوان ایجاد می شو و این حیوان را تله می اندازد من نیز در اثر بازی روانی در تله بیافتم یعنی تکلیف خود را فراموش کنم . در بیان « فاضیت علی عداوته و اکبت علی منابذته حتی قتل الناکثین و القاسطین . المارفین و لها قضی ؟؟؟ وقتله اشقی الاخرین یتبع اثقی الاولین لم تمثیل امر رسول ا… صل ا… علیه واله و سلم » و بازماندگانشان کینه علی (ع) را در گرفتند و در اثر آن کینه پنهانی بر دشمن او قیام کردند و به مبارزه و جنگ با او هجوم آوردند تا این که ناگزیر او هم با عهد شکنان است ( مانند طلحه و زبیر ) و با ظلمان و ستمگران ( مانند معاویه ) و با خوارج مرتد از دین در نهروان به قتال برخاست و چون نوبت ؟؟؟ فرا رسید ابن ملجم شقی ترین خلق عالم به تبعیت از اولین شقی عالم فرمان رسول خدا را امتنال نکرد.

علی (ع ) بعد از مدتهای طولانی دوری از خلافت که جایگاهی خدایی برای او بود به آن دست پیدا کرد ولی به دلیل پیشینه ی امام (ع) از آغاز حکومت او جریان های متعددی برای سر نگونی حکومت ایشان شروع به فعالیت کردند کهنتیجه ی این جریانات وقوع سه جنگ خانمان سوز و ریخته شدن خون بسیاری از مسلمین بود اولین فتنه مسئله ی خروج طلحه و زبیر و عایشه بر امام (ع) بود که منجر به وقوع جنگ جمل شد جمل فتنه ای بود پس عظیم که اهل بصر نیز در ان همراهی طلحه و زبیر و عایشه را می نمودندکه البته به پیروزی امام (ع) و کشته شدن طلحه و زبیر و عایشه انجامید امام (ع) در چندین خطبه به ریشه یابی مسئله می پردازد وسائل را تبین می کنند با دقت در این خطبه های موجود در نهج البلاغه مسائلی ارزشمند برای ما روشن می شود که از آن جمله میتوان به عمل به سیره رسول خدا (ص) ، توجه به جنگ روانی دشمن ، دلاوری ، شناخت ام الفاد و محلی که اتکاء دشمن به ان است ( یعنی شتر ) [که پس از کشته شدن شتر بسیاری متفرق شدند و همین مسئله موجب شد که جنگ فروکش کند] را نام برد اما جنگ با معاویه که او حقا اسلام را اسیر کرده بود . با اعمال خود موجب تنگین شدن و امان اسلام می گشت امام (ع) به مقابله با او می شتابد و در حالیکه پیروزی نزدیک بود جهل بعضی از اشخاص و سیاست شیطانی عمروعاص موجب شکل گیری پدیده ای شوم ؟؟؟؟؟؟ حکمیت می شود در جائی که امام معصوم (ع) حضور داشته است که این خود نشان از جهل مرکب عده ای نه چندان قلیل بوده است که نتوانستند قرآن ناطق را بر قرآن صامت برتری دهند در این نبرد معاویه با حیله ای شیطانی باعث شد تا ماجرای حاکمیت شکل بگیرد و با ایجاد حکمیتی که جهال آن را بر امام (ع) تحمیل کرده بودند ماجرای شوم به نام نهروان پدید آید و عده ای از افراد به ظاهر مقدس نما علی (ع) را کافر می دانستند و در مقابل ایشان دست به عصیان زدند ولی کمتر از تعداد انگشتان دو دست از آن ها باقی ماند و سایرین به خاک هلاک افتادند این در حالی بود که تا زمانی که این افراد دست به اسلحه نبرده بودند و در حد سخنرانی با امام (ع) مبارزه می کردند امام (ع) نیز با ؟آن ها از در خشونت وارد نمی شد که این خود نکته ای بسیار روشن در حوزه ی زمام داری امام _ع) است اگر این مسئله را کنار نحوه ی بر خورد با عایشه و چگونگی برخورد نظامی با سپاهیان معاویه در مسئله آزاد ؟؟؟؟/ آب برای استفاده سپاه دشمن که قبلا مانع از دست یابی امام (ع) و همراهانشان برای استفاده از آب رود شده بودند و هم چنین توجه به منع دوستان خود از ناسزا گویی به دشمن و دستور به فاش کردن جنایات آنها همه وهمه و نشان دهنده ی این است که علی (ع) چگونه هم به سنت رسول خدا (ص) عمل می کرد و هم بیانگر گفتمان جهاد در اسلام ناب است اما در بحث تقسیم بندی دشمنان علی (ع) به عهد شکنان بیانگر گفتمان جهاد در اسلام ناب است اما در بحث تقسیم بندی دشمنان علی (ع) به عهد شکنان ، ظالمان و خارجیان از دین باید گفت این صفات در هر سه گروه وجود داشته است و این گونه نبوده است که یکی از آنها مثلا خوارج صفت خروج کننده را داشته باشند وعهد شکنان نداشته باشند ولی ان صفت که باعث معروفیت آن ها به این صفت شده است بر حسب تکی ؟؟؟؟؟ آن ؟؟؟؟آن طیف خاص است اگر به مسئله موشکافانه نگاه کنیم در خواهیم یافت که عهد شکنان هم ظالم بودند و هم خارجی بدین نحو که بر امام زمان خود خروج کرده بودند پس خارجی بودند و ظالم از آن لحاظ که با عهد شکنی و خروج خود عامل ریخته شدن خون بسیاری از مسلمین و برهم خوردن نظام جامعه و ظلم و تعدی به بسیاری از اشخاص بی گناه شده بود و از نگاهی دیگر با ایجاد جنگ روانی ؟؟؟؟؟ عده ای جاهل ساده لوح پرداختند که خود ضلعی عظیم است و انها که از آنان به ظالمین تعبیر شده است هم عهد خود را برای دفاع از حق که همان علی (ع) است شکستند که این عهد را با پروردگار خود داشتند و هم با جنگ برعلیه امام حق (ع) حتما از دین خروج کردند و آنان که به خارجی از دین و خوارج مشهور هستند هم عهد خود را با خدا شکستند همانطور که خدا ؟؟؟؟ شکستند و هم بیعتی را که با امام (ع) بر گردن داشتند رها کردند زیرا ایشان از سپاهیان امام (ع) در صفین بودند و هم با اعمال خود از جمله جنگ با امام (ع) تعدی به بی گناهان ، دریدن شکم زنی حامله و قریب عده ای که با آنها بودند و با بعضی از مواعظ انجام شده دو نهروان بازگشتند مرتکب ظلمی عظیم شده اند و در هر صورت دسته ی خوارج که ابن ملجم لعین جزء آنها بود علی (ع) را به شهادت رساندند و جالب این است که دشمن که دشمن علی (ع) در میان اهل بیت به شقی ترین شقیان معروف است در حالی که قاتلان تمامی ائمه افرادی بسیار شقی بودند زیرا کسانی را به قتل رسانده اند که این افراد وجه ا…

بودند بدین معنا که دارای صفات الهی بودند امام رضا (ع) در این باره می فرمایند : وجه ا… نه این که خدا صورتی دارد و ما صورت او هستیم بلکه یعنی ما اهل بیت نمادی از تجلیات صفات حق تعالی هستیم با این حال این قاتل علی (ع) که شقی ترین شقیان است شاید از آن باب باشد که علی (ع) از سایر ائمه افضل است که حتما این گونه است و بنابر آیه مباهله علی (ع) با رسول خدا (ص) اتحاد نفسانیه داشته است پس قاتل برترین خلق خدا بعد از بنی اکرم (ص) حتما شقی ترین افراد است . کشتن یک شخص بنابر صریح قرآن کریم مانند کشتن تمامی خلق است پس ظلعی آشکار و بسیار بزرگ است پس نکشتن افراد بی گناه و احترام به خون انسان ها امتثال انر الهی است که ابن ملجم ملعون با این کار( کشتن علی (ع) ) این امتثال او را انجام نداد و در ضمن هیچکدام از این سر دسته امر پیامبر (ص) خداوند عزوجل را امتثال نکردند زیرا خداوند و رسول او (ص) امر به دوستی اهل بیت پیامبر کرده بودند و تعدی به امام و غضب حق او ، ظلم به او نشناختن امر او ، عهد او همه و همه امتثال نکردن امر پیامبر است که علی (ع) را باب علم خود وصی خود ، ادا کننده ی ؟؟؟؟خود و امام و هادی امت بعد از خود می دانست.

در بیان « فی الهادین بعد الهادین و الامه مصره علی مقته مجمعه علی قطیعهرحمه واقضاء ولده الاالقلیل ممن و فی لرعایه الحق فیهم فقتل من قتل ومبهی من مبهی و اقصی من اقصی و جزی القضاء لهم بمی یرجی له حسن المثوبه ادنکنت یورثها من یشاء من عباده و العاقبه للمتقین» و راهنمایان بعد از راهنمایان امتثال نشد و امت برد دشمنی با او اصرار ورزیدند.

و بر قطع رحم او اجتماع کردند و هم بر تبعید کردن فرزندانش ، مگر اندکی از آنان که رعایت حق کردند درباره ایشان. پس کشته شد هر که کشتنی بو و اسیر شد هر که اسیر شد و تبعید شد هر که تبعید شد و قضایی آنان جاری شد. بر آنچه امید ثواب برایش می رود ، چون زمین از آن خداست و به هر کس از بندگانش بخواهد ارث می دهد و عاقبت به نفع پرهیزگار است.

پس از بحث در مورد عصمت که شاه بین مباحث امامت است و به طور کلی دلیل حقانیت و لازم الاتباع بودن حضرات معموصین « علیه السلام » است و نیز اینکه علی (ع) خلیفه ی بلافصل رسول مکرم (ص) است به این نکته بر می خوریم که بعد از علی (ع) تکلیف امامت و عصمت چیست ؟ چه کسانی عهده دار این وظیفه هستند. اینکه در حدیث بیان شده است که در خلفای بعد از نبی اکرم (ص)دوازده نفر هستند ، آیا این اشخاص همان کسانی هستند که حکومت را بعد از پیامبر (ص) در اختیار خود داشتند یا منظور اشخاص دیگری است؟ برای پاسخ به سوال اول باید این را گفت که بنابر سخن قرآن کریم که به حضرت ابراهیم می فرماید « عهد و پیمان ما به ظالمین نمی رسد ، در واقع این عهد و پیمان که همان ابلاغ امر الهی و راهبری به سوی هدف نهایی است مختص بندگان صالح خداوند متعال است و فاسقان و فاجران از آن خارج هستند. در ضمن باید این نکته را یادآور شد که امر اقامت انتخابی است از سمت خداوند متعال که معصومی ، معصوم بعد از خود را معرفی می کند همانطور که علی (ع) را رسول اکرم (ص) معرفی کرد ، امامان بعدی هم باید به وسیله ی علی دیر ، معرفی گردند.

آنچه در متن روایات شریف آمده است این است آنچه در ضمن روایت شریف آمده است این است که « دوازده امیر خواهد بود . آنگاه سخن گفت که من آن را نشنیدم. پدرم گفت: پیامبر فرمود همه آنان ازقریشند ». این حدیث که در کتب حدیث صحیح مسلم و بخاری به ترتیب در مجلدات ج۶- وج۸ آمده است و نیزاحادیثی با همین محتوا در کتبی مانند مسند احمد بن خبل نیز موجود است ، مقوله ای قابل انکارست ولی حدیث را می توان اینگونه نیز تفسیر کرد که منظور نبی اکرم (ص) بعد از رجعت بوده است که تمامی ائمه در آن زمان حکومت خواهند داشت لیکن این شبهه به این صورت که خلافت امری باطنیاست و نه ظاهری که خلیفه حتماً باید حکومت ظاهر هم داشته باشد این امر اثبات می شود که ائمه اطهار یعنی امیرالمؤمنین علی (ع) تا مهدی موعود (عج) همه خلفای رسول خدا (ص) بودند ولی عمدتاً حکومت ظاهر نداشتند. حدیث داوزده خلیفه بودن خلفای بعد ازرسول خدا (ص) امری است که شیعه وسنی در آن اختلاف ندارند اما عده ای برای ارضای تعصبات جاهلانۀ خود این خلفا را همان حاکمان بعد از پیامبر (ص) می دانند. در حالی که فسوق و عصیان در بعضی از این افراد در حد عالی یافت شده است به گونه ای که از قتل پسر رسول خدا (ص) به منجنیق بستن خانۀ خدا، بی عفت کردن دختران مدینه و به تیر بستن قرآن که نمونه ای است از خروارها نمونه ناپسند ، عده ای شناخته شده دریغ نکرده اند.

با توجه به این نکته که خلافت همان گونه که در قرآن کریم جایگاهش مشخص است امری است مقدس خداوند در قرآن می فرماید من می خواهیم در زمین برای خود خلیفه قرار دهیم یا اینکه می فرماید ای داوود ما تو را به عنوان خلیفه در زمین قرار دادیم همان طور که قبلاً هم بیان شد خلیفه جایگاه تصبیت اوامر و نواهی کسی را دارد که او را بر خلافت برگزیده است پس منظور از « الهادین بعد الهادین » همان اهل بیت عصمت و طهارت هستند.

اما این مسئله مطرح است که اگر این اشخاص خلفای پیامبر بودند و شیعه و سنی بر این امر اجماع دارند که این افراد صالحان امت رسول خدا بودند علت اصرار بر دشمنی با آنها چه می تواند باشد ؟ اگر به سیر تاریخ نظری ژرف بیندازیم به این مسئله برمی خوریم که هر کجا مصلحی قصد اصلاح امور را داشته باشد حتماً با عده ای عنود مواجه خواهد شد ولی اصل این جا است که این عناد ازکجا ناشی می شود اصلاح اوضاع اجتماع مانند ؟؟؟؟؟؟؟ کردن شخص بیمار است که قطعاً درد و رنج برای بیمار را در پی دارد وقتی مصلح قصد اصلاح را دارد باید با کثری ها و رفتارهایی که غلط برای مردم نهادینه شده است برخورد کند که این خود مقاومت در پی دارد و از سوی دیگر عده ای برای حکومت بر افراد اصولی را به غلط و با اثبات حق بر باطل برای جوامع درونی می کنند و بنیان حکومت خود را بر آنها استوار می کنند و قطعاً مقاومتی هم از سوی این طیف مشاهده خواهد شد زیرا منافع این طیف بیش از سایرین در خطر است مقاومت ها از سوی مردم عاقبت طلب هم ، از سوی دیگر است زیرا آنها دوست ندارند نظام زندگی آنان به هم بخورد. و همین امور موجب شد که عده ای از حضرات ائمه (ع) شهید شوند، عده ای شکنجه شوند ، عده ای تبعید شوند در این میان افرادی که ایمان به درون قلبشان راه پیدا کرده باشد کم هستند . همان گونه که امیر المومنین علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید یاوران حق کمتر از یاوران باطل هستند ولی باید نکته را مورد نظر داشت که زمین ارث بندگان صالح خداوند است. و در نهایت حق خواهد آمد و باطل رفتنی است.

در بیان « و سبحان ( ربنا کان وعد ربنا المفعولا ولن یخلف الله وعده وهو العزیز الحکیم » پاکیزه است پروردگار ما همانا که وعده پروردگار ما شدنی است و خدا در وعده اش تخلف نمی کند و او عزیز و حکیم است.

چند نکته در این سخن مطرح است اول اینکه وعده ی خداوند چیست ؟ و دیگر اینکه چرا وعده ی او حتماً محقق می شود. در پاسخ به بخش اول آنکه وعده ای که خداوند می دهد این است که در نهایت جامعه به صلاح و فلاح رسیده و با محو باطل حق جایگاه حقیقی خود را خواهد یافت. و با این عمل بشر راه تکامل را بدون هیچ دغدغه ای طی خواهد کرد و زمین به کسانی ارث خواهد رسید به استضعاف کشیده شده اند و واقع نظام جهانی به صورتی خواهد بود که فضیلت ها معیار برتری است و زور و زر تزویر جایگاهی نخواهد داشت و دلیل تخلف ناپذیر بودن این وعده این است که وعده دهنده موجودی است حکیم که تمامی اعمال او دارای علت و نهایت است یعنی دنیا را خلق نکرده به باطل که بشر فقط در آن مانند چارپایان زندگی کند و بعد به هیچ تبدیل نشود. بشر خلق شده است تا راه تکامل را طی کند و به اوج خود برسد به شناخت پروردگارش به قرب و رضای خداوندی نائل آید که کمال محض معنایی نخواهد داشت مگر به خداوند پروردگار جهانیان این آن وعده ای است که تخلف ناپذیر نیست زیرا منشاء وعده عزیزی حکیم است.

در بیان « فعل الاطائب من اهل بیت محمد و علی صلی الله علیهما والهما فَلیَبک الباکون و ایّاهم فَلیَنذُب النّاذبُون و لمتلهم فَلتذرَف الدُّمُوع وَلیصرخ الصّارخون وَیَضجَّ الضاجُّون وَیَضجَّ العاجُّون » باید بر پاکان اهل بیت پیغمبر و علی که سلام و درود خدا برآنان باد گریه کنند وبرآن مظلومان عالم ندبه و فغان کنند و برای مثل آن بزرگواران اشک از دیدگان بارند و ناله و زاری و ضجه و شیون از دل بر کشند. حال در اینجا بحثی پیرامون معنای عبارت دعای شریف مطرح می شود که ممکن است خود تولید بشر کند که آیا اهل بیت ( علیهم السلام ) به دو دسته تقسیم می شوند عده ای پاکان هستند و عده ای غیر از آنان ؟ باید به این نکته توجه کرد که من استعمال شده و در اینجا نه بدین معناست که معنای « از » یعنی فصل و تقسیم من اهل بیت ( ع) از آن فهمیده شود بلکه یکی از معنای من ترادف معنوی است که با لحاظ این نکته ما به این معنا خواهیم رسید که اهل بیت ( علیهم السلام ) همان پاکان هستند باید این نکته را لحاظ کرد که اهل بیت(ع) همان چهارده معصوم (ع) هستند و سایر اون معصومین از این جمع خارج هستند هرچند که بعضاً مقام بسیار رفیع دارند که قابل وصف نیست مانند حضرت عباس (ع) که امام عصر (روحی فداه) دستور توسل به ایشان را برای برطرف کردن حاجات صادر می فرمایند . اگر بخواهیم تشبیهی انجام دهیم تا مسئله برای ذهن قابل فهم تر شود باید بگوییم که اهل بیت در گیومه ای قرار دارند که ان عصمت کبری است و با تأکید است. آیه ۳۳ سوره ی ۳۳ هیچ کس جز این چهارده ذات مقدس در آن ورود ندارند ولی اشخاصی هستند مانند حضرت عباس (ع) و حضرت زینب (س) و….. عده ای دیگر از بزرگان که پیش این گیومه رسیده اند ولی با تمام این اوصاف جزء چهارده معصوم (ع) محسوی نمی شوند . حال ممکن است این سؤال پیش آید که چگونه در حدیث نقل شده است که مسلمان از ما اهل بیت است یا زُبیر پیوسته از ما اهل بیت بود تا پسر شوم او عبدالله به دنیا آمد و با تعابیری مشابه این مسئله هم مانند جریان اتصاف روح انسان به بادی تعالی است بدین معنا که روح انسان به دلیل قابلیت های خاص توان طی درجات تعالی مورد توجه ذات اقدس حضرت باری تعالی بوده و به همین سبب خداوند ( جل جلاله ) او را به خود متصف کرده است این اشخاص که از آنها یاد شده به دلیل عظمت و اعمال شایستۀ خود مورد توجه اهل بیت عصمت و طهارت (ع) می باشند لذا حضرات معصومین این اشخاص را از خود می دانستند. پس با جمع بندی به این نکته می رسیم که اهل بیت (ع) همان اشخاصی هستند که قرآن کریم و رسول مکرم (ص) آنها را معرفی می کنند. و همۀ ایشان پاکان حقیقی و مکرمین بر ذات هستند که دارای طهارت باطنی می باشند. پس اهل بیت به دو قسمت پاکان و ناپاکان نعوذ به الله تقسیم نمی شوند. مسئله ی بعدی مورد اشاره در این عبادت شریف مقوله گریه کردن است بر اهل بیت (ع) که بسیار هوشمندانه به صورت یک متُد برای ابزار مظلومیت سایرین که در خط امامان بر حق (ع) هستند هم پیشنهاد شده است. یعنی به شیعه دستور داده شده است که از این ابزار مرصیه سرایی وندبه گری برای بیان حقایق استفاده کند. ائمه اطهار (ع) خود نیزاز این راهکار استفاده می کردند . مثلاً امام صادق (ع) دستور دادند تا چند سال بعد از شهادتشان میان صفا و مروه برای ایشان عزاداری کنند و از اموال خود مبلغی را برای این امر اختصاص دادند. حضرت رضا نیز به همین منوال دستور دادند تا بعد از خروج از مدینه پشت سر ایشان نوحه گری کنند و نیز امام عصر( روحی فداه ) هم در حدیثی می فرمایند که ای جد غریب هر صبح و شام برای شما گریه می کنم و اگر اشک نداشته باشم خون گریه می کنم که خطاب به امام حسین (ع) است.

همانطور که بیان شد این روش پیشنهادی فقط اختصاص به شخص امام معصوم (ع ) ندارد بلکه افرادی که مانند ایشان در این راه قدم نهادند نیز باید با اشک یادی شوند پس این نکته مشخص می شود که این طریقه و مکتب است که باید برای اعتلای آن از صلاح اشک استفاده شود حال اگر به خود گریه نیز نظر بیندازیم شاید گریه را بتوان یکی از ابزارهای جنگ روانی و تهیج احساسات و حتی برانگیختن حالت غضب و در نتیجه تقویت تبرّا و تبلّا به مولا نیز دانست. اما باز نکته در همان گریه برای رأس و مکتب است که مورد توجه است یعنی اگر گریه کنیم باید برای این باشد که مثلاً امام حسین (ع) که نمونه انسان کامل بود و شناخته شده باشد یا برای اینکه حسین (ع) یک مصلح بود و جامعه قدر او را ندانست و در اصل برای اینکه حسین (ع) می خواست اسلام را نجات دهد و عده ای با عصیان خود او را کشتند یا شدند اینکه مثلاً چرا همراهان او کم بودند و یا چرا به فلان نحو کشته شد که البته آن نیز فاجعه بار است ولی اصلاً گریه باید برای راه امام حسین (ع) باشد که راه امیرالمؤمنین است یعنی خود گریه هدف نباشد وسیله ای باشد برای جلب توجه مردم به ظلم و ظالم و مظلوم واقع شدن حق و عدالت و وسیله ای برای نزدیکی به اولیای الهی و تبری از اشقیا که این نوع گریه اگر به اندازۀ بال مگسی باشد قلب را زنده می کند و آتش دوزخ را خاموش نموده رضای الهی را جلب می کند و در کل انسان ساز است.

در بیان « اَین الحسنُ اَینَ الحسین این انباء الحسین صالح بعد صالح و صادقٌ بعد صادقِ اَینَ السّبیل ، اینَ الخبیره این الشموسُ الطالعهُ این الاقمارُ المنیرهُ اینَ الأَنجُمُ الزاهرهُ اینَ اعلامُ الدین و قواعدُ العّلمِ.

کجاست حسن (ع) و کجاست حسین (ع) ، کجا نیز فرزندان حسین (ع) که هر کدام صالح بودند و صادق راه روشن و برگزیده ( بهترین خلق ) کجایند خورشیدهای تابنده و ماههای فروزنده و ستاره های روشن راهنمایان دین و ارکان علم و دانش.

در این بخش ناله و فقان از ندبه گر بلند می شود که حسن و حسین (ع) کجا هستند باید این نکته را مد نظر داشت که امامان بزرگوار ما حسن و حسین (ع) هر دو معصوم و پاک بودند و در راه اصلاح امور امت رسول از هیچ تلاشی فروگذاری نکردند. پیامبر (ص) فرمود حسن و حسین (ع) امام هستند چه قیام کنند و چه قیام نکنند. نشسته باشند یا در پیکار. در واقع رسول مکرم اسلام (ص) لازم التباع بودن ایشان را خاطر نشان می فرمایند یعنی از این رو نه عقب بیفتید و نه پیش بگیرید. زیرا هر دو امام صالح و برگزیده

حسین ابن علی (ع) هستند و در حدیث جابربن عبدالله انصاری نام تک تک ایشان برده شده است و همه از صلحای امت رسول اکرم (ص) هستند. زیرا مقام امام مقام اصلاح است و مصلح خود باید صالح باشد و راستگویی که در صدر امور است و حتی به عنوان مذاح پذیرفته نیست. البته صادق اهل بیت (ع) فقط صادق در گفتار نیست بلکه صداقت در کردار نیز مدنظر است.که هیچ کس در تاریخ اسلام از این خاندان ناپاکی نقل نکرده است . اما در مورد سبیل بودن اهل بیت (ع) باید گفت تنها راهی که به خدا منتهی می شود راه اهل بیت (ع) است زیرا قرائت های دیگر به دلیل نداشتن منشاء عصمت به ناکجا آباد منتهی خواهد شد یعنی با لحاظ کردن این نکته که هر کس راهی مخصوص به خود به سوی خدا دارد باید گفت اهل بیت عصمت و طهارت شاه راهی هستند که کلیت مسیر را روشن می کنند و برداشت های متفاوت منوط به فهم شخص مقابل است. به عنوان مثال سلمان مسئله را به صورتی میفهمد و ابوذر به گونه ای دیگر، و در عین حال هردو در ولایت علی (ع) هم نظر هستند و تا آخرین نفس از سخن خود باز نمی گردند اما در مورد خورشید و ماه و ستاره بودن اهل بیت (ع) نکاتی مطرح است بنابر بیان کتب معتبر اهل سنت مانند

باشند خود حدیثی را بدین مظمون نقل می کنند که روزی رسول خدا بعد از نماز صبح به ما فرمود هرکس خورشید را از دست داد به ماه و هر کس ماه را از دست داد به زهره و هرکس زهره را از دست داد به دو ستاره فرقدین تمسک جوید سوال شد اینان چه کسانی هستند . رسول خدا (ص) فرمود : در کتاب خدا خورشید من ، ماه علی ، زهره فاطمه و ستاره فرقدین حسن و حسین هستند آنان از کتاب خدا جدا نمی شوند تا اینکه در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند در کتاب هدایت السعد منقول است که ابی عباس حدیثی از رسول خدا (ص) آورده است مبنی بر این است که خداوند آسمان و دنیا را به زینت ستارگان آراست و دنیا را به ستارگان زینت بخشید گفته شد ستارگان چیستند. فرمود فرزندان فاطمه وجود دارد که رسول خدا فرمود ای علی (ع) مثال تو و فرزندان است. هر کس سوار شود نجات می یابد و هرکس تخلف کند غرق گردد و مثال شما مثل ستارگان است و هرگاه ستاره ای غایب شود ستاره ای دیگر طلوع کند تا روز قیامت. در بیان این حدیث چند نکته که از اعتقادات شیعه است بیان گردیده یکی وجود امامان در همه زمان ها وخالی نبودن زمین از حجت خدا تا روز قیامت به نحوی دلیل بر مسئله رجعت بعد از امام عصر ( روحی فداه ) است. حال اگر این حدیث را در کتاب حدیثی قرار دهیم که اهل بیت را مانند ستارگانی می داند که باعث امان اهل زمین هستند. به نکاتی پی خواهیم برد. ۱- اهل بیت وسیله هدایت هستند ۲- زمین به واسطه وجود آنها از بلایا محفوظ است ۳- اهل بیت موجب برکت برای اهل زمین هستند. در بیان این بقیه الله التی لا تخلوُمنَ العترَه الهادیه اینَ المُعدُّ لقطع دابرالظلمه اینَ المنتَظرُ لإقامَه الامت و العوج این المُره ؟؟؟؟؟؟؟ لازالَه الجور وَالعُدوان این المُدخَّرُ لتجدید الفرائض و السنن این المتخَّیرُ لاِعادَهِ الملهِ والشریفه این المومَُّلُ لاحیاء الکتاب وَحدوده این محیی معالمِ الدینِ وَ اهلهِ اَین قاصِمُ شَوکه المعتدین ابن هادمُ ابنیه الشرک و النفاق این مبیدُ اهل الفسوق و العصیان این حاصدٌ فروعِ الغَیِّ و الشقاق اینَ طامسُ اثار الزَّیغ والأهواء این قاطع حبائل الکذب والافتراءِ این مُبیدُ العُتاه والمَرَدَه این مَستأصِلُ اهل العناد و التَّضلیل و الالماد این مُعِزُّ الاولیاء و مُذِّلُ الأَعداءِ

کجاست حضرت بقیه الله که عالم خالی از عترت هادی است ۰ و بدون وجود آن حضرت نخواهد بود ) کجاست آنکه برای برکندن ریشه ظالمان و ستمگران محیا گردیده. کجاست آن مصلحی که منتظریم اختلاف و گرفتاری های اهل عالم را به راستی اصلاح کند. کجاست انکه امیدواریم اساس ظلم و عدوان را از عالم برندازد. کجاست تجدید کنندۀ فرائظ و سنن . کجاست آن بزرگواری که برمی گرداند حقایق ملت و شریعت را. کجاست آنکه زنده کنندۀ معالم دین و اهل آن است. کجاست آنکه شوکت ستمگران و متعدیان را درهم می شکند . کجاست آنکه بنا و سازمان های شرک و نفاق را ویران می کند. کجاست آنکه اهل فسق و عصیان و طغیان را هلاک و نابود می گرداند. کجاست آنکه نهال گمرهی و دشمنی و عناد را از زمین بر می کند. کجاست آنکه آثار اندیشه باطل و هواهای نفسانی را محو و نابود می سازد. کجاست آنکه طناب های دروغ و افترا را از ریشه قطع می کند. کجاست آنکه متکبران سرکش عالم را هلاک و نابود می کند . کجاست نکه مردم ملحد و معاند با حق را و گمراه کننده ی خلق را ریشه کن خواهد کرد. کجاست آنکه دوستان را عزیز و دشمنان را ذلیل خواهد نمود.

کجاست بقیه از خدا. که میتوان آن را بنیه از اولیای الهی و وارث تمامی نیکویی ها و همان وارث حقیقی زمین نامید که تا آن تاریخ مورد بی مهری بود. وبنابر مصلحی – و امر الهی در پرده ی غیب به سر برده است اما این شخص کیست ؟ شخصی که دعا ناگهان به سوی او متمایل می شود و اموری را به او نسبت می دهد که مدینه ی فاضله ای را در پیش چشم انسان رقم می زند و آنچه از سیاق کلام به دست می آید این است که این شخص وجود داشته و زمین از او خالی نبوده است. بنابر اعتقادات اسلامی بقیه الله آخرین ، از فرزندان رسول اکرم (ص) ، علی (ع) و فاطمه (س) است که همان دوازدهمین خلیفه از خلفای رسول مکرم (ص) نیز می باشد. اینکه امام عصر (عج) از فرزندان رسول مکرم اسلام (ص) روایات شیعه و سنی بسیار در اسناد مورد قبول دو طرف ذکر شده است که جای هیچ شک و تردیدی باقی نمی ماند. امام احمدبن خبل در جلد اول از کتاب مسند خود از قول امیرالمؤمنین علی (ع) آورده است که از رسول خدا نقل فرموده: مهدی از ما اهل بیت می باشد خداوند کار او را یک شب اصلاح می نماید که البته این حدیث در کتبی مانند صواعق المحرفه – عقدالدرر نیز آمده است شیعه نیز در کتاب گران سنگ کمال الدین و تمام النعمه تألیف شیخ صدوق ( رضوان ا… تعالی علیه ) نقل می کند من و علی دو پدر این امت هستیم هرکس ما را بشناسد خدا را شناخته است و هرکس مارا نشناسد خدا را نشناخته. حسن و حسین دو سبط امت من و دو سرور جوانان اهل بهشت از علی هستند و نه امام از فرزندان حسین هستند که اطاعت آنان اطاعت من و نافرمانی از آنان نافرمانی من است. نهمین آنان قائم و مهدی است قدر مسلم این که شیعه و سنی معتقد به این هستند که مهدی از فرزندان رسول مکرم اسلام(ص) است. و با بیانی که از اهل بیت داشتیم اهل سنت هم او را در روایات خود از عترت و اهل بیت نبی مکرم (ص) دانسته اند. پس از اولاد علی (ع) و فاطمه (س) است باید به این مسئله توجه داشت که مهدی شخص خاصی است و در واقع شخص است. و نه نوعی ، در بیانی که حضرت آیت الله جوادی آملی ( مدظله ) داشتند. یعنی مهدی موعود موجود شخصی و نه نوعی . باید دقت داشت شیعه و سنی با جمع روایات بر این عقیده هستند که مهدی هر کسی نمی تواند باشد. زیرا عده ای از جهانیان بر این پایه بودند که تلقین نمایند هر شخصی که توانست خصوصیات انسانی خود را پرورش دهد می تواند مهدی باشد که این انحرافی بس عظیم است. و با اعتقادات اسلامی اصلاً هم خوانی ندارد. مهدی موعود ( روحی فداه ) شخصی است که باید در روی زمین باشد همان گونه که در احادیث سابق ذکر کردیم اگر مهدی و امام زنده بر روی زمین نباشد امان از اهل زمین برداشته خواهد شد. زیرا ایشان بنابر تصریح احادیث شیعه و سنی مانند ستارگان هستند برای اهل آسمان . همانطور که ستارگان موجب می شوند اهل آسمان در امان باشند اهل بیت هم موجب می شوند اهل زمین در امان به سر برند. از نکاتی که در چینش جملات این دعای شریف می توان به آن رسید کلیت اصلاحی است که ازسوی امام عصر (عج) صورت خواهد گرفت یعنی اول ریشه های اهل ظلم و ستم یعنی کسانی که مردم را به استضعاف کشیده اند را برمی کند و بعد گرفتاری ها را حل می کند که این خود شیده ای است عقلانی . زیرا شما اول باید غدۀ سرطانی را خارج کنید و بعد به علاج و درمان اثرات آن بپردازید زیرا تا زمانی که شخص مداوا کننده در حال انجام عمل مداوا است دوباره آن غدۀ سرطانی و آن دمل چرکین تولید بیماری می نماید و قرآن کریم هم به این روش صحه می گذارد. و می فرماید با امامان کفر جهاد کنید زیرا آنها متکبر هستند و به عهد و پیمان خود پایبند نیستند و در واقع قرآن کریم توجه را به مبارزه با سرچشمه و محلی که آلودگی را تولید می کند معطوف می دارد. ونه افراد زیردست که فقط اثر پذیر هستند و نه اثرگذار ، و از دیگر نکات در مورد چینش عبارات دعای ندبه در این باب این است که جملات مبنی بر قطعیت از مفسدان و مخاطبان همراه با جملات سازندگی است، یعنی نه این صورت نیست که اول جملات مبتنی برشدت را بیان نماید و سپس جملاتی که حاکی از عطوفت است را بیان نماید و یا برعکس باشند این دو مسئله یعنی شدت عمل و عطوفت گام به گام و با ترتیبی منطقی با هم به پیش می روند. مسئله بعد این است که شدت عمل بیان شده با چه راهکاری اعمال خواهد شد. آیا مهدی موعود (عج) همه کسانی را که دارای نظری مخالف با او باشند و درک دیگری از حقیقت داشته باشند از میان برخواهد داشت و جویهای از خون به راه خواهد افتاد ؟ برای پاسخ به این سؤال مرحلۀ اول این است که مهدی از عترت و اهل بیت می باشد . پس معصوم است و شخص معصوم عملی را از روی هوای نفسانی انجام نمی دهد و تمامی اعمال او منشاء وحیانی دارد. در ترجمۀ کتاب اعیان و شیعه ، عایشه حدیثی از قول رسول اکرم (ص) بیان می دارد که مهدی مردی از عترت من است وبراساس سنت من پیکار می کند همانگونه که من بر پایه وحی پیکار کردم پس کمترین نظامی که مهدی موعود بر پای آن دست به قطع پایه های ظلم و فروریختن لنگره های کاخ زورمداران خواهد کرد چیزی جز همان راهکار قرآنی چیز دیگری نیست یعنی باید گفت قرآن با توجه به اجتهاد امام معصوم که همتراز وحی است همانگونه که وقتی از علی (ع) برای جانشینی خلیفه سوم پیمان خواستند که باید بر طریق قرآن و سنت و نبی اکرم (ص) و همچنین سنت شیخین ( ابوبکر و عمر ) باشد و درآن مسیر گام بردارد که علی (ع) بخش اول را قبول کرد لیکن قسمت آخر را نپذیرفت زیرا عمل ایشان را مساوی با عصمت نمی دانست. و بیان فرمود : به کتاب خدا و سنت پیامبر ( ص) عمل می کنم ولی با اجتهاد خودم ونه با شیوۀ ابوبکر و عمر. مهدی (عج ) هم به همین طریق است. یعنی او در زمان خود با قرآن پیش خواهد آمد ولی مصادیق را خودش مشخص می کند که مثلاً منافق کدام است و منکر کیست. و مومنان چه کسانی هستند ولی در کل همه چیز برپایه وحی و قرآن کریم بنا خواهد شد پس اگر ما بخواهیم دکترین مهدی موعود (عج) را بیان کنیم باید همان دستورات قرآن و اسلام را بررسی کنیم.

در قسمت اول سخن از برکندن وــــــــــ آمده است حال باید باندازی را در نظام جهان بینی اسلام در حد توان مورد توجه قرار دهیم که اسلام برای سرکوب دشمنان خود چه راهکارهایی را مورد بررسی و توجه قرار داده است اولین منبع ما قرآن کریم است و بعد سنت نبی مکرم (ص) و امیرالمومنین (ع) در واقع مهدی (عج) با سایر ائمه درشیوه ی برخورد تفاوتی نمی کند ولی ایشان در موقعیتی قرار می گیرند که به واسطه ی آن دین را با تمام شئون آن مجری خواهند بود تمامی ائمه ی هدی ( علیهم السلام ) مهدی هستند یعنی تماماً هدایت یافته و هدایت گر هستند پس در هدف آنها هیچ تفاوتی وجود ندارد. این تبعین هدف از قیام در ائمه که همه نور واحد و عصمت واحد و در هدف واحد هستند ، حسین ابن علی (ع) در وصیت نامه ی خود برای برادرش محمد ابن حنیفه به صورت آشکار و بی پرده بیان می دارد که « وانی لم اخرج اثراً ولا بطراً ولا مفسداً و لا ظالماً وانما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی (ص) اریدُ ان امر بالمعروف و نهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی (ص) و ابی علی بن ابی طالب (ع) یعنی خارج نشدم برای شرارت و افساد و ظلم بلکه دلیل خروج من طلب اصلاح در امت جدم (ص) و اقامه ی امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره ی جدم و پدرم (ع)است. حسین ابن علی (ع) قیام می کند برای طلب اصلاح یعنی ممکن است مرد اصلاح بشوند و ممکن است نشوند ولی او به دنبال اصلاحی است که باید انجام شود و آن هم به هر وسیله ای بلکه اصلاح با سیره ی جدش و پدرش یعنی همان اجتهادی که علی (ع) آن را از آن خود می دانست و اجتهاد و خلیفه ی قبل را نپذیرفت و بر اجتهاد خود تأکید نمود. اجتهادی که بر پایه آن اجتهاد حتی یک دروغ را نمی گوید و خلافت را به دست نمی گیرد تا بعد اجتهاد خود را عملی کند. اگر ما بخواهیم این عمل امام علی (ع) را مورد بررسی عقل بشری خود قرار دهیم در آن وقت عقل به ما خواهد گقت علی (ع) اشتباه کرده است زیرا او با دروغی می توانست حق خود رابگیرد و با در دست داشتن خلافت بیشتر به مردم خدمت نماید. اما امام علی (ع) این توجیه را نمی پذیرد زیرا می داند که اگر دروغی بگوید و لو به خاطر مصلحت بابی را گشوده که امنیت اخلاقی و روانی از جامعه رخت بربندد و زبان هر یاوه سرایی برای مسلمین دراز باشد که در میان شما مسلمان حقیقی وجود ندارد. شخصی وجود ندارد که تعالیم قرآن و رسول خدا (ص) ؟؟؟؟؟؟ که پای ریاست در میان باشد توجه کند . می بینیم که علی (ع) همان مردی است که یاوه سرایی چون عمر وبن عبدود را به خاک مذلت می کشاند و دوباره با این عمل خود مانع از بازشدن دهان یاوه سرایانی در طول عصار و قرون می شود. بالاترین درود و تهیات بر روح این بزرگ مرد ه فخر مسلمین و مایه سر افرازی تمامی بشریت است . پس مهدی با این گونه اجتهاد هایی نظام ظلم را برخواهد چید حال تا جایی که توان ما اقتضا کند راهبردهای نظامی اسلام را مورد بررسی قرار خواهیم داد. هر چند موضوعاتی از این دست دارای جنبه های فقهی و کلامی ، حدیثی ، و غیره هستند لیکن نویسنده سعی در بیانی ساده و همه فهم برای این مفاهیم والا دارد. البته باید این نکته را هم گوشزد کرد که همه ابعاد مسئله ی جهاد در این مقال جایی ندارد و مثلا تقسیم غنایم و… از مسائل مهم در قتال ( جهاد ) که در اسلام مطرح است این است که این امر در راه خدا و برای خدا انجام می گیرد و همیشه حالت تدافعی دارد ولی در این تدافعی بودن سخنانی مطرح است. اول اینکه شخص مسلمان از دین خود از آبروی خود و مال خود و … در مقابل مهاجم دفاع نماید.

دوم : اسلام دستور جهاد و دفاع از آزادی و حقوق افرادی را می دهد که در سیطره ی حاکمی فاسد و ظالم قرار گرفته اند و آن شخص اجازه نمی دهد تا سخن حق به گوش مردمان برسد بدین نحو که اسلام می فرماید : آن اشخاصی که نمی گذارند سخن اسلام به مردم برسد از میان بروند و بدین شیوه مانع را از سر راه بر می دارد تا پیام روح

بخش دین مبین بر همگان ابلاغ گردد اما اینکه بعد از ابلاغ چه کسانی از آن مردم این دین را اختیار می کنند و یا به مسلک خود باقی می مانند بنابر دستور قرآن کریم که وظیفه ی پیامبر (ص) را ابلاغ پیام معرفی می کند و نه اجبار در قبولاندن به مردم اشخاص آزاد هستند اسلام این امر مقدس را هم در چهار چوبی قرار می دهد یعنی ماههایی را معین می کند که در آنها ( ذیحجه ، ذیقعده ، محرم ، رجب ) جنگیدن و قتال حرام است و همچنین محلی را مشخص ، مانند مسجد الحرام را معرفی می کند که نیاید در آن خونی ریخته شود یعنی جنگ در آن حرمت دارد. و یا می فرماید : درختان را در هنگام جنگ قطع نکنید مگر شکست دشمن متوقف به آن باشد که این بستگی به امر امام (ع) و یا نایب او در جنگ دارد که این را تشخیص دهد که در واقع با بیان این مطالب و مسائل همانند آنها ظواهری از جهاد و کیفیتی را مطرح می کند . لیکن در مواردی مانند شخص کردن اشخاص که باید با آنها قتال شود محتوا و بطن مسئله را بیان داشته است مثلا می فرماید : با ائمه کفر بجنگید زیرا آنها عهد و پیمان ندارند « در واقع دین مبین اسلام می خواهد بیان دارد که افرادی را که مستکبر هستند و مانع از رسیدن سخن حق به گوش مردم می شوند و در حقیقت باعث استضعاف فکری و معنوی مردم می شوند را مورد هدف قرار دهید نه کسانی که سیاهی لشکر محسوب می شوند و فقط سرباز هستند یعنی اسلام با سیاستگذار می جنگد با فکر ایدئولوژی و جهانبینی که موجب عققب افتادگی جوامع است برخورد می کند نه با افراد بشر هر چند که اگر اشخاص در صف ظلم قرار بگیرند. خواسته یا ناخواسته آسیب خواهند دید و این امر اجتناب ناپذیر است . این باید؟؟؟؟؟؟ بیان شود که وقتی ابتلاء به جنگی برای امام حسین (ع) و یا نایب او (خاص یا عام ) پیش می آید دوباره قرآن پادر میان می گذارد که : بجنگید تا جایی که فتنه سرکوب شود یعنی نه ؟؟؟؟؟؟ می جنگند و بی جهت رها می کن و نه در دو برخورد سر در گم است اما در زمان صلح هم متد اسلامی نظامی گری رو به افول و نابودی نمی رود یعنی قرآن بر روی ارتش دائمی نظر دارد. در ایه ۶ سوره انفال می فرماید : « واعدو الهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم و ءاخرین من دونهم لا تعلمو نهم الله یعلمهم و ما تنضقوا من شی ء فی سبیل

الله یوف الیکم و ابنتم لا تظلمون.

و شما ای مومنان در مواقع مبارزه با آنها خود را مهیا کنید و تا آن حد که بتوانند از آذوقه و آلات جنگی و اسبان سواری برای تهدید دشمنان خداوند و دشمنان خودتان فراهم بسازید و بر قوم دیگری که شما بر آن مطلع نیستید و خدا به آنها آگاه است نیز مهیا باشید و آنچه در راه خدا مصرف می کنید خدا تمام به شما عوض خواهد داد و هرگز به شما ستم نخواهد شد.

همین داشتن آمادگی دائمی برای قتال و جلوگیری از یورش دشمن خود موجب عزت مندی مسلمین و به طور کل رهپویان طریق حقیقت می شود از نعماتی که در میان مردم مجهول هستند و تا از دست نروند افراد جامعه متوجه اهمیت آنها نمی توند یکی امنیت اجتماعی در تمامی ؟؟؟؟؟؟؟ است زیرا در جامعه ای که حدود آن ، مرزهای آن ، حاکمیت آن ، و مردم آن در امان از هجومی نباشد حتما بالندگی وجود نخواهد داشت پس این رویکرد به عنوان آمادگی همیشگی برای دفاع خود عاملی برای عزت است اما سوال در اینجاست که آیا به صرف داشتن امنیت مملکت رو به پیشرفت خواهد گذاشت یا نه ؟ قطعا جواب این سوال منفی است زیرا با داشتن امنیت به طوریکه سایرین سایر مبانی در کنار آن نباشد موجب نخواهد شد که جامعه رو به سعادت حرکت کند اسلام در متد پیشرفت خود مسائلی در اصل و مقوله هایی را هم در فرع مطرح می کند امروزه برای اینکه جامعه ای را پیشرفته و جامعه ای را عقب افتاده معرفی کنند شاخصه هایی مطرح می کنند که از آن جمله است میزان افراد با سواد جامعه ، تعداد نوزادان زنده متولد شده و حتی مسائلی مانند میزان تولید ناخالص ملی و … و این شاخصه ها را ملاک برای پیشرفت در نظر می گیرند اسلام ملاک پیشرفته بودن جامعه را در شاخصه هایی مانند ایمان به خدا ، راستگویی ، خیر خواهی چشم انداختن به اموال سایرین ، تلاش و مجاهت در تمامی شئونات دنیوی و اخروی ، قناعت بخشش و امثال این شاخص ها می داند. عدالت را شاه کلیدی برای پیشرفت مطرح می کند. اگر با نگاهی ژرف به این شاخصه ها بنگریم در خواهیم یافت که اگر شاخص های مطروحه در دین اسلام را در جامعه عملیاتی نماییم قطعا به مولفه هایی در بالا ذکر شد هم

خواهیم رسید ، حال ممکن است شخص این سوال را عنوان نماید که اگر شاخص های بالا که دو جهان غرب بیشتر مورد توجه در جهان امروزمطرح است فقط شاخص هستند از هر راهی که بخواهد می تواند به آنها برسد غرب از راهی و اسلام را راهی دیگر ما در اینجا کاری با راه شما نداریم و ما فقط نتیجۀ را نگاه می کنیم برای پاسخ به این سوال باید عنوان کنیم که در اسلام که ریشۀ تمام مسائلآن در اخلاق است هدف وسیله را توجیه نمی کند یعنی نه تنها نمی گوید راه مهم نیست بلکه راه را به عنوان هدفی معرفی می کند. بدین نحو که می گوید شما فقط نباید به هدف توجه کنید بلکه باید سعی کنید تا در حین تلاش برای نیل دست یابی به هدف خود نیز تعالی پیدا کنید. روح شما به سوی انسان شدن حرکت صعودی داشته باشد نه برای حرکت صعودی داشته باشد نه برای دست یابی به هدف در مسیر انسان شدن سیری نزولی را طی نمایید در واقع ملاک توسعه از دید اسلام انسان بودن جامعه است یعنی جامعه ای داشته باشیم که در آن افراد انسان حقیقی باشند هر چه برای خود می خواهند برای دیگری هم همان را بخواهند و هر چه برای خود نمی پسندند برای دیگران هم نپسندند. لذا شاخص برتری و ملاک توسعه در جامعه اسلامی با جامعه های امروزی رخ داده در این است که غرب می خواهد به هدف خود برسد و این هدف هیچ وسیله ای را بد نمی داند و نمی کند اما در اسلام هدف وسیله را توجیه نمی کند بین متد پیشرفت اقتصادی نیست و شاید عام بگوئیم ما در یعنی اسلام جامعه ای را پیشرفته می داند که عدالت و انسانیت در آن حرف اول را بزند قطعا در چنین جامعه ای تولید ناخالص بالاتر از سایر ممالک خواهد بود. زیرا در این جامعه اخلاق معیاری است از معیارهای کسی در کار خود کوتاهی نمی کند ولی نه برای اینکه تولید ناخالص آنها بالا برود کوتاهی نمی کند زیرا این کار را بر خلاف مسیر تعالی و سعادت خود و با جامعه ی خود در راه انسان شدن می بینید پس دو جامعه ای که مهدی موعود خواهد ساخت و در آن جامعه باعث عزت حق جویان و نابودی اهل نفاق و کفر خواهد شد این باید وجود داشته باشد لیکن رسیدن به این سر منزل مقصود این را می طلبد که مردمان آن زمان نیز دارای درکی از اوضاع باشند تا این درک موجب تحقق آرمانهای اسلامی و مهدوی شود بهتر بگوییم با در نظر

گرفتن این مسئله که امر ظهور امری است که با اختیار ما به وقوع خواهد پیوست و عمل ما در دیرباز و در اتفاق افتادن آن موثر خواهد بود و با عنایت به این نکته که افراد منتظر م؟؟؟؟؟ باید خود در راه صلاح و فلاح باشند در خواهیم یافت که ظهور رهبری مانند مهدی موعود (عج) به عنوان اسلاح مجسم و انسان کامل نیاز به فهم و فرهیختگی ملتی دارد که امام (ع) رهبری آن را در دست خواهد گرفت یعنی افراد باید تا حدودی بسیار موازین اسلامی را درک کرده باشند تا اعمال و افعال امام عصر (عج) پس از ظهور برای آنان قریب ننماید عمده را رسیدن به این فرهیختگی که خود بهترین مقدمه سازی برای ظهور آخرین ذخیره الهی است کتابخوانی است فرهیختگی مهجور حداقل در میان شیعیان ایرانی که باید گفت دارای احساسات درونی نسبت به ذرات قومی اهل بیت عصمت و طهارت (ع) هستند . در صورتی که این مهم تحقق یابد قطعا افراد آزاده ی عالم در راستای تعجیل ظهور شخصی که بیشترین تأثیر را بر روی تکامل آنها خواهد داشت بیشترین تلاش را خواهند داشت و در واقع همان خواست قرآنی که کافر بودن به ائمه کفر است جامعۀ عمل پوشید ، از اعمالی که دراین دعای شریف به امام ( ع) نسبت داده شده است زنده گردانیدن دستورات قرآن و سنت است و در کل زنده کردن اینکه پرورش دادن نیکویی ها و نابودی کژی ها و ناپاکی هاست آنچه عقل آن را مسلم می دارد این است که افراد منتظر در مسیری که امام (ع) گام خواهد برداشت گام بردارن یعنی تقابل دو نوع نگاه به انتظار : ۱- نگاه ۲- نگاه سبز و سازنده – در توضیح دیدگاه نخست که عده ای به غلط به آن معتقد اند باید همه چیز را خراب کرد و فساد را گسترش داد و یا حداقل از گسترش آن جلوگیری نکرد و در نگاه دوم نگاه سازنده که همان طور که ذکر شد باید با منتظر دارای وجوه مشترک باشد. اما در نقد نگاه نخست می توان این مسئله را متذکر شد که از اموری که در دعای شریف به مهدی موعود (عج) نسبت داده شده است زنده کننده ی حدود شرعی و قوانین موجود در دین است یعنی سننی که هم سنت الهی و هم سنت رسول خدا (ص) است که دیگر از این امر به معروف و نهی از منکر است. معتقدین به نگاه نخست درست در مقابل این مقوله هستند در حالی که این مسئله ( امر به معروف و نهی از منکر ) از دستورات اکید قرآنی و از محکمات دین محسوب می شود و این پذیرفتنی نیست که عده ای نخواهند منتظر باشند و مقدمه سازی کنند ولی در ؟؟؟؟؟؟؟ باشند تا حدود ؟؟؟؟؟؟؟ تعطططیل نمایند در مورد ریشه ی این نگاه می توان این مسئله را گفت که عده ای با توجه به این حدیث که می فرماید : « مهدی می آید و زمین را پر از عدل و داد می کند همانطور که پر از ظلم وجود شده بود » پر شدن از ظلم و جور را شرطی لازم ولی ناکافی برای تحقق ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ ظهور است ؟؟؟؟؟؟؟؟ شرط تا ؟؟؟؟؟ برای تحقق ظهور دانسته اند و در واقع این انحراف از اینجا آغاز شده است که انتظار به جای اینکه مسئله ای پیش برنده باشند عامل عقب افتادگی و ارتجاع لقب گرفت. اگر پارا فراتر بگذاریم این ؟؟؟؟ نادرست از ؟؟؟؟؟ است که عده ای جاهل و نادان را بر آن می دارد که ؟؟؟؟؟؟؟ دین ؟؟؟؟؟ و دین را ارتجاع سیاه بدانند در همین جاست که نقش علماو اشخاصی که دین شناس حقیقی هستند رخ می نماید افرادی که روح دین را از آگاهان به آن یعنی اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام ) اخذ کرده اند . بعضی افرادی که می توان با همراهی آنان صحت روایت و تفسیر آن را فهم کرد. در اینجا آنچه ؟؟؟؟؟؟؟ رخ می نماید این مقوله است که بهترین راهکار برای زمینه سازی که منجر به ظهور شود چیست؟ اگر قرار باشد شخص مقدمه ساز ظهور حضرت (عج) باشد لیکن خود را موظف نداند تا راه را برای ایشان و هدف ایشان که احیای کتاب و حدود سنن و قواعد فراموش شده ی دین است . گام برندارد. پس این زمینه سازی و ایجاد شعور عمومی برای درک حکومتی با معیارهای دینی چگونه حاصل می شود؟ صرف نظر از دلایل نقلی که در کتب شریفی مانند کافی ، بهار ، جامع الاخبار ، تحذیب ، وسائل الشیعه هم از آنها یاد شده است دلایل عقلی جایگاهی بس خدشه ناپذیر دارد یعنی عقل پذیرای این مطلب نیست که ما حکومت را به اشخاصی می سپاریم که آنها با قواعد غیر خدایی قانون گذاری و اجرا نمایند وما به حداقلی راضی باشیم. یعنی هیچ تلاشی نکنیم که حکومت را در دست گیریم و احکام و حدود معطل مانده را اجرا نماییم مسئله آن است که هیچ تفکر و تدبیری نمی پذیرد که انسان حرکت به سوی کمال و استفاده از حداکثر توان را رها کند و بگوید مثلاً چون ما دلیل روایی مستقیم نداریم که علما بروند و حکومت تشکیل دهند پس باید امر اداره مسلمین را رها کرد تا مثلاً مانند دوران پهلوی دوم نخست پذیری کشوری که اکثریت آن را مسلمین تشکیل می دهند در دست فردی بهائی باشد و ما بگوییم دلیل روایی نداریم اگر دلیل روایی هم وجود نداشته باشد آیا جایز است ما اجازه دهیم با وجود علما که حلال و حرام خدا را می دانند و حدود ودیات را در ک می کنند و امثال آنان را در گوشه ای باشند و اداره ی امر مسلمین و سیاست گذاری کلان در دست بهائیانی مانند هویدا و امثال او باشد آیا عقل و صرفاً عقل ما را به عنوان شخصی که عالم به علوم اهل بیت هستند بر آن نمی دارد تا حرکتی انجام دهیم و آیا این عقل که مأخوذ است شریعت است و پیشروی به سوی اجرای احکام معطل را فرمان می دهد هم مانند وحی نیست ؟ به هر روی ایجاد حکومتی اسلام پیش از ظهور امری بدیهی می نماید زیرا افراد و تمامی عناصر جامعه ی جهانی باید با این حقیقت آشنا شوند و به آن خو بگیرند که اسلام توان اداره ی جامعه ای حتی در صورتی که معصومی در صدد آن قرار نداشته باشد با این مقدمات مانند روز روشن است که حد اختیار این شخص حاکم باید در حدی باشد که در صورت ؟؟؟؟؟؟؟ ارکان حکومت از احکام اسلام بتواند انها را به سوی جایگاه حقیقی خویش برگرداند در این زمان است که مشخص می شود که این جایگاه به چه اندازه رفیع است و این شخص تا چه حد باید از روح قوانین اسلامی و تفکرات ناب شیعه بهره مند باشد وگرنه این حدود اختیارکه مانند اختیارات معصوم (ع) می تواند هر شخص را از جاده ی عدالت منحرف سازد پس شرط بقای تمامی این مباحث اعتقادی عالم ؟؟؟؟؟؟ حاکم به ارکان علم و عدالت باشد که لازمۀ احد از این سمت والا و بالاست.

در بیان « اینَ جامعُ الکلمهِ عَلَی التقوی اینَ اللهِ الذی منهُ یُؤتی اینَ وجهُ اللهِ الَّذی الیهِ یتوَّجه الأُلیاءُ این السَّببُ المُتَّصل بینَ الأرض و السّماء این صاحب یوم الفتح وَ ناشرُ رایه الهُدی این مؤلفُ شمل الصلاح والرضا این الطالِبُ بذحولِ الأنبیاء وَ ابناء الأنبیاءِ اینَ الطالبُ بدَم المقتُول بکربلا این المنصوُر علی مَن اعتدی علیه وافتری اینَ المُضطَرُّ الذی یُجابُ اذا دعی این صَدرُ الخلایق ذوالبرّ و التقوی

کجاست آنکه مردم را به وحدت کلمه تقوی مجتمع سازد ، کجاست آن باب الهی که از آن درگاه وارد می شوند. کجاست آن وجه الهی که دوستان خدا به سوی او روی می آورند ، کجاست آن که وسیله ی حق و باعث پیوند از آسمان و زمین است، کجاست صاحب روز فتح بر افروزنده ی پرچم هدایت در جهانیان، کجاست آنچه پریشانی های خلق را اصلاح و دلها را خشنود می سازد . کجاست آنکه از ظلم و ستم امت بر پیغمبران و اولاد پیغمبران دادخواهی می کند، کجاست آنکه از خون شهید کربلا انتقام خواهد گرفت . کجاست آنکه خداوند او را بر ظالمان و معاندان و افتراز شدگان وی را مظفر و منصور خواهد داشت . کجاست آنکه دعای خلق؟؟؟؟ و ؟؟؟؟ را اجابت خواهد نمود. کجاست امام قائم و صدر نشین عالم دارای نیکو کاری و تقوی . آنچه در این بخش از دعای شریف به آن پرداخته می شود دیگر از ویژگی های امام عصر (عج) است که همان مجتمع کردن مردم بر روی کلمه توحید است اما باید دانست که بسیاری هستند که خود را موحد می دانند در حالی که امام هشتم (ع) می فرماید : کلمه توحید مانند دژی است که هر کس برآن وارد شود ایمن از عذاب الهی است به شرط آنکه من را بپذیرد» یعنی امام رضا (ع) خود را و در واقع پذیرش ولایت خود را شرط دخول و فهم کلمه توحید لا اله الی ا… می داند از بطن کلام دانسته می شود که اگر ولایت اهل بیت رسول الله (ص) را نپذیریم هرگز نخواهیم توانست به کلمه توحید نائل شویم زیرا بنابر قول قرآن کریم آنها هستند که به بطون قرآن دسترسی دارند قرآن مجید می فرماید «                                                     » یعنی جز دست پاکان به آن نرسد همان طور که در توضیح آیه ی ۳۳ سورۀ ۳۳ بیان شده آنان که خدا آنها را از هر رجس و پلیدی پاک نموده اهل بیت رسول (ص) هستند و نه دیگران و مصادیق اهل بیت نیز مبسوط مورد بررسی قرار گرفتند پس اگر ما بخواهیم دین را به درستی درک کنیم نیاز به این داریم که از راهش این کار را انجام دهیم یعنی از طریق اهل بیت ( علیهم السلام) پس رسیدن به کلمۀ توحید همان طور که امام رضا (ع ) فرمودند نیاز به پذیرش سخن و ولایت حضرات معصومین ( ع) دارد حال وقتی امام عصر (عج) ظهور فرماید و بخواهد اجتماع را بر کلمۀ توحید و دین مجتمع سازد این فقط قطعاً اسلام است زیرا قرآن کریم در آیه ۱۹ سورۀ مبارکه آل عمران می فرماید : « ان الدین عندا… الاسلام » یعنی دین فقط نزد خدا اسلام است . این آیه با جمع با آیه ۴۳ سوره فاطر که می فرماید « فلنَ                                               » در سنت خدا هیچ تبدیل صورت نمی گیرد و در سنت خدا هیچ تحولی صورت نمی گیرد ونیز شناختی که ما از خداوند عزوجل داریم که موجودی است که کمال به او معنا می شود به این نتیجه می رسیم که کلمه ادیان غلطی مصطلح است و نه حقیقتی ثابت زیرا خداوند هیچ تغییری در سنن خود ایجاد ننمود که ادیان متفاوت به وجود بیایند اما دو روایت آمده است که مهدی به دین جدید عمل خواهد کرد که در ظاهر این مطلب نادرست است زیرا بعد از خاتم النبیین حضرت محمد (ص) هیچ پیامبر و دینی نخواهد آمد پس باید گفت معنای این سخن به جز آن است که ظاهر و نگاه اول از آن استنباط می شود و آن این است که مهدی انحرافات و خرافاتی که عده ای به دین اضافه کرده اند و فهم های غلط را از دین اصلاح خواهند نمود و در واقع حقایق دین را بدون کژتابی بیان خواهد فرمود همین مسئله موجب خواهد شد که عده ای تصور کنند که او دین جدیدی را به همراه آورده است در صورتی که بیان ایشان مطابق با اصل اسلام ناب محمدی (ص) است از دیگر مسائل مورد اشاره در دعای شریف این مقوله است که امام (ع) به عنوان باب الهی معروف شده است که این باب را میتوان به عنوان دریچه ی توسلات اهل آسمان و زمین به خداوند معرفی کرد. و یا از بعدی دیگر شخصی که به وسیله ی او درهای علم به سوی مردم گشوده می شود در هر روی باید این نکته را متذکر شویم که دوران ظهور امام عصر (عج) موقعیتی است که درآن بشر به شکوفایی علمی و مشتقات علمی مانند شکوفایی اقتصادی و غیره دست خواهد یافت مانند اینکه در روایت از رسول مکرم رسیده است که امت من در زمان مهدی (عج) به نعمت هایی دست می یابند که پیش از آن و در هیچ دوره ای دست نیافته اند. در آن روزگار از آسمان باران فراوانی خواهد بارید وزمین روئیدنی را در دل خود نگاه نمی دارد . بحارالانوار جلد ۱ ص ۸۲٫ و یا در کتاب کمال الدین و تمام نعمه از رسول خدا (ص) منقول است که بعد از ظهور مهدی (عج) تاریکی ها به روشنی مبدل خواهد شد و عدل در همه جا جاری خواهد بود و علم و دانایی فراگیر می شود و جای ظلم و نادانی را خواهد گرفت اما این نکته ناگفته نماید که شکوفایی اقتصادی و اجتماعی جز ظهورآن بزرگوار دلیل دیگری هم دارد وآن فرهیختگی مردم است که وسطه ی تعالیم آن امام عظیم الشأن (عج) ایجاد خواهد شد قیام مهدی موعود (عج) همانطور که اشاره شد ، دارای بعدی بسیار مهم است و آن برکندن ریشه ی ظلم است و همچنین گرفتن انتقام از ظالمان عالم. اشخاصی که به ناحق خونریزی کردند و از همه مهمتر خون کسانی را در زمین جاری کردند که دعوی جزی یادی حق و بیان امر الهی نداشته اند . یکی از این اشخاص که خون او به ناحق ریخته شد امام حسین (ع) است که گناهی جز بیان حقایق اسلام ناب محمدی (ص) و دعوت مردم تعقل و هشدار به آنها برای دوری از دام جهالت نداشته است. که مهدی موعود (عج) از این ظلم و ظلم ها که بر انبیاء پیشین شده است جواب خواهد گرفت و ظالمین را مؤاخذه خواهد کرد این انتقام گیری که از افرادی که در دنیا نیستند صورت خواهد گرفت تداعی کنندۀ همان اعتقاد شیعه به امر رجعت است با توجه به مفاهیم آیات کتاب الله قرآن کریم مانند آیه ۵۱ سوره ی مبارکه غافر و آیه ۴۸ سورۀ مبارکه کهف و آیه ۸۳ سورۀ مبارکه ی نحل رجعت، قیامتی کوچک است که در آن زبدگان از اهل ایمان واهل کفر زنده خواهند شد و تحقق وعده ی الهی که همان یاری مومنان و انبیاء (ع) است را خواهند دید. درآیه ۵۱ سورۀ مبارکه غافر ( مؤمن ) خداوند کریم می فرماید : انّا کَننصُرُ رُسُلَنا وَ الذّین ءامَنوُفی الحیوه الدنیا وَ یومَ یَقُومُ الاشهادُ

به درستی که ما رسولان خود و کسانی را که ایمان آوردند یاری می کنیم در این دنیا و در هر روزی که گواهان برخیزند.

از مفهوم این آیه شریف استنباط می شود که باید تمامی انبیاء در دنیا یاری شوند ونیز تمامی کسانی که به حقیقت ایمان آورده اند و با توجه به بیان کلی موجود در آیه شریفه تمامی انبیاء باید یاری شوند یعنی عده ای از آنها کفایت از کل آنها را نمی کند و با توجه به آنچه ما از خداوند جل و علی می دانیم وخود آن را بیان فرموده است او هرگز خلف وعده نمی نماید و تأکیدات موجود درآیه هم مؤید همین مطلب است امام صادق (ع) در حدیثی که در کتاب بحارالانوار جلد ۵۳ ص ۷۶ منقول است اولین رجعت کننده را حسین بن علی (ع) معرفی می کند ونیز به رجعت دشمنان ایشان یعنی قاتلان آن بزرگوار نیز تصریح می فرماید باید توجه داشت که این عقیده برخلاف مسئله تناسخ است که بنابر فرموده امام رضا (ع) معتقد به آن کافر است.

زیرا معاد را منکر شده است. اگر بخواهیم توضیحی مختصر در باب مسئله تناسخ را بیان داریم که درخور بحث باشد باید گفت این عقیده انحرافی که درمیان ما دیدن و افرادی شبیه آنها وجود دارد بدین نحو است که بعد از مرگ روح انسان از بدن شخص مرده به کالبد موجودی زنده و یا موجودی دیگر انتقال می یابد که اگر این انتقال به انسانی باشد آن را نسخ و اگر به حیوانی تعلق بگیرد آن را مسخ و چنانچه به جسم جمادی وارد شود رسخ نامیده می شود. و درصورت متعلق شدن به جسم نباتی آن را فسخ می گویند. شاید بتوان خاستگاه این دیدگاه را در این طرز تفکردانست که عده ای زندگی دنیا را ظرف رسیدن به تمامی توانمندی های بشری می دانند در حالی که این طرز تفکر صحیح نیست . واین جهان توان آن را ندارد تا تمامی استعداد های بلقوۀ بشری را به فعل رساند لذا امت که جهانی لازم می آید تا درآن جهان این استعدادها شکوفا شود و قطعاً آن جهان باید دارای پارامترهایی شگفت باشد. تفکری که تناسخ را بست می دهد به دلیل دور بودن از منشأ وحی و اتکاء به عقل بشری و یا نه تعبیری اما نسیم می خواهد از نقصان ها فرار کند ولی بیشتر در منجلاب این کمبودهای جهان مادی فرو می رود : فلاسفه و متکلمین اسلامی در رد این نظریه دلایلی را بیان فرموده اند از آن جمله دلیلی است که علامه طباطبائی در جلد یک تفسیر المیزان ص ۲۰۹ مطرح می فرمایند که با توجه به فیاض بودن خالق متعال هر بدنی که استعداد و آمادگی پذیرش نفس را داشته باشد باید نفس مناسب شأنش را افاضه کند. پس اگر نفسی بعد از جدایی از بدن اول به بدن دوم که خودش هم دارای نفس و روح است تعلق بگیرد لازم می آید که دو نفس در یک بدن جمع شود و این حال است به تعبیر دیگر این بدن دوم اگر دارای نفس باشد اجتماع دو نفس لازم می آید و این محال است چون مستلزم کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است واگر بدن دوم دارای نفس نباشد لازم می آید که کمال و فعلیت به نقص و قوه برگردد واین نیز محال است. اگر به این دلیل توجه کنیم شاید قائلین به تناسخ بگویند درآیات قرآن هم روح در بعد از مراحلی به بدن چنین وارد می شود پس روح به بدن کسی وارد شده است که روحی نداشته است . پس قسمت اول سخن علامه طباطبائی (ره) رد می شود اما اگر روحی در بدن جنین باشد و روح دیگری بخواهد وارد شود صحیح نیست زیرا اجتماع دو روح در یک بدن محال است ولی در قسمت دوم سخن مطلب کاملاً پذیرفتنی است یعنی اگر روحی به تکاملاتی دست پیدا کند و بعد دوباره ما او را به بدنی بازگردانیم که مثلاً دوباره شروع کند حتماً این بدن با آن روح کمال یافته مطابقت ندارد و همین عدم مطابقت موجب می شود که زندگی آن شخص نه تنها رو به کمال نرود بلکه همان کمالات روحانی هم از میان برود اصلاً این مسئله عادلانه نیست که روحی که کمالی را به دست آورده را به خانۀ اول بازگردانیم بلکه باید این روح به جای دیگر انتقال یابد تا بتواند پله های ترقی را راحتتر طی کند. حال این مشکلاتی است که در انتقال روح به جسم آدمی پیش می آید در صورت انتقال به جسم غیر آدم چطور؟ در اینجا مسئله مشکل تر می شود زیرا در این نوع از نگاه برای روح هیچ حرکتی مورد تصور و توجه نیست یعنی روح انسان در کالبد گیاه چه کاری را می تواند صورت دهد ؟ هیچ عملی از او سر نخواهد زد که موجب بهبود وضعیت او شود در دیدگاه اسلامی آن کس که در جهنم هم به سر می برد با عذاب ها به نحوی تذکیه و تهذیب می شود و به سوی تعالی گام برمی دارد.البته نه کسانی که این توان را از خود سلب کرده اند یعنی توان تغییر را در درون خود از بین برده اند در هر صورت تناسخ امری است که به هیچ نحو عقل پذیرای آن نیست و نقل هم با تمام توان آن را تقبیح می کند. در هر روی رجعت تناسخ نیست زیرا روح شخص به همان کالبد دنیایی او باز می گردد مانند زنده شدن مقتول بنی اسرائیل که روح او به بدنش بازگشت و قاتل خود را معرفی نمود آنچه در فراز های پایانی دعای شریف نظر را بسیار جلب می کند نوعی از سخن عاشقانه گفتن با نماد تمام پاکی ها و خوبی ها است که شرح آن را در دل با نوای خود می خواند و بس و پس از آن دعاهایی از قرآن کریم و مانند ابتدای دعا که ؟؟؟؟؟؟ خود را تسلیم قضای الهی معرفی می کند باز خود را به دست خداوند می سپارد و بیان می دارد که بنده ای است حقیر که چشم جز به رحم و رحمت خداوند خود ندارد و بس.