جهشی به جلو

بسم الله الرّحمن الرّحیم
جهشی به جلو
برنامه ای از یکی از شبکه های سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می شود که می توان آن را یکی از پربار ترین و ارزنده ترین برنامه های سیما نامید برنامه ای که در آن به نقد و نظر پیرامون نظریات حوزه علوم انسانی و نیز پدیده های مانند انقلاب یا نهضت مشروطیت پرداخته می شود قسمت اخیر این برنامه در خصوص همین موضوع یعنی مشروطیت برگزار شد و طی آن دو نفر از صاحب نظران این عرصه یکی با گرایش روشنفکری و دیگری با گرایش به روحانیت با یکدیگر به چالش علمی پرداختند . بحث بزرگواران حول این بود که آیا روشنفکران دارای تاثیری بیشتر در نهضت مشروطه بودند یا روحانیت نقش برجسته تری در این میان ایفا می کرد هرکدام از اساتید نظراتی را بیان نمودند و به دلیل کمبود وقت ادامه بحث به هفته بعد موکول شد . ولی حقیر به عنوان شاگردی کوچک این نکته را در سر دارم که بحث علیرغم بهره ی علمی فاقد حاصل عملی بود و در واقع به اصول توجه ی نشد یعنی دو بزرگوار در پی این بودند که ثابت کنند چه کسی از دیگری اثر پذیرفته است و چه کسی خط اصلی را ترسیم کرده است جواب ساده به نظر می رسد جامعه دارای طیف های تنوع و گسترده است که هر طیف از کس یا کسانی که می توان ایشان را خواص نامید تاثیر می گیرند و هر فرد ، خود جهانی است مجزاء یعنی با توجه به علایق فردی که بر آمده از تربیت ،جامعه پذیر شدن ،مذهب و حتی اقلیم جغرافیایی است از کس یا کسانی تاثیر می پذیرد که دیگری ممکن است از آن فرد تاثیر نگیرید و حتی دفع شود ولی در اینکه مردم متوجه چیزی شده بودند و آن درست نبودن نوع حکومت بود سخنی نیست و اصلا قابل تردید هم نیست .مردم که علما ء وروشنفکران هم به عنوان طیف های تحصیل کرده در میان ایشان حضور داشتند دانسته بودند که این روند اداره مملکت صحیح نیست ولی اینکه کدامیک با چه هدفی جلو آمده بوند و چرا قیام کرده بودند نیز جای تامل دارد پس نقطه اشتراک پیدا شد و آن چیزی نبود جز اینکه این وضع قابل تحمل نیست و باید تغییر کند حال سوال در این است که آیا مردم بدون حضور روحانیت وروشنفکران نمی فهمیدند که این حکومت ظالم است یا بنا بر فطرت خود می فهمیدند که خان وحاکم به ایشان ظلم می کند ولی نمی دانستند که می شود آن را تغییر داد قطعا می دانستند که می توان این وضع را تغییر داد زیرا به تجربه فهمیده بودند که سلسله های جای خود را به دیگران می دهند ولی شاید نمی دانستند که اگر این سلسله رفت باید چه کنند یا باید چگونه این سلسله را تغییر دهند تا تغییر ،بنیادی باشد و فقط ظاهر تغییر نکند و نیز نیاز داشتند تا کس یا کسانی ایشان را متحد کند و به ایشان آگاهی دهد که در سایر نقاط کشور این خواست یعنی تغییر در میان سایر توده نیز وجود دارد در این میان به دست آوردن چند آگاهی که به آنها اشاره شد هم با سخنرانی علما برای مردم آشکار شد و هم با فعالیت های روشنفکران وگفتیم که هر دو یک نقطه ی اشتراک اصلی داشتند و آن هم تغییر در وضع مملکت بود می خواهم بگویم اگر اتفاقی افتاد و تغییری حاصل شد محصول هیچکدام به تنهایی نبود بلکه حاصل هوشیاری عمومی بود که ایران را یک گام به پیش برد یعنی این موفقیت ملت ایران بود نه موفقیت طبف یا گروهی به تنهایی . ولی اگر می خواهیم بحث کنیم که کدام گروه موثرتر بوده است، دست یافتن به این جواب نیز ساده است باید دید مردم در آن زمان از چه گروهی حرف شنوی بیشتری داشتند و این نیاز به بررسی تاریخی دارد هرچند جواب تا حد بسیار زیادی روشن است اما اگر بخواهیم ثمره برای این نزاع علمی پیدا کنیم باید بگوییم آنچه را که می توان آن را جهشی به جلو خواند بالا رفتن آگاهی مردم است که منجر می شود به دریافت صحیح ایشان از موقعیت خود درجامعه ی جهانی و روشن شدن نقشه ی راه آن ملت که آن نیز قطعا راهی جز تعمیق و ترویج فرهنگ کتابخوانی ندارد .ولی اگر بخواهیم بگوییم که هرکدام از دو طیف اثرگذار چرا قیام کرده بودند نیز مسئله دشوار نیست طیف روشنفکر عقب افتادگی ایران را نسبت به سایر بلاد می دید و راه آن را در تغییر مدیریت کشور و اداره آن به روش اروپایی می دانست و روحانیون نیز بنا بر آموزه های مذهبی و ارتباطات و اطلاعات خود از سایر بلاد هم عقب افتادگی و استیلای غیر مسلمانان بر بلاد اسلامی را تشخیص می دادند و هم از این رهگذر به یاد می آوردند که«وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا»«و خداوند هرگز بر [زیان] مؤمنان براى کافران راه [تسلطى] قرار نداده است »(سوره مبارکه نساء آیه ۱۴۱ ) و این خود حجتی شرعی بر تغییر خواهی نسبت به اوضاع قاجار بود .اگر بگوییم که چرا عده ای از علماء از مخالفان مشروطه بودند بایداین را نیز در رفتار و گفتار برخی مشروطه طلبان جستو کرد که می خواستند سرتا پا غربی شوند یعنی این طیف از علماء حفظ اصل دین را( که با گفتاربعضی از مشروطه طلبان در خطر می دیدند) از جاری کردن قاعده نفی سبیل و ایجاد تغییر با اهمیت تر می دانستند ولی قطعا متوجه نا بسامانی موجود بودند زیرا علماء در طول قرون ملجاء مردم به شمار می آمدند پس به دردها آشنا بودند .